Kâinatın gözbebeği, şuurlu mahlûk insanın mevcudattan hareketle bilgiye, bilgiden ilme, ilimden irfana, irfandan hikmete ve hakikate ulaşması, kemalat mertebelerinde yükselmesi istenmektedir. İman intisabı bilgiye dayanmayı, itikad dünyası bilgi ile doyurulmayı gerektirmektedir.

Bilgi telakkisi (epistemoloji) doğru olarak tahakkuk etmeden varlık telakkisinin (ontolojik gerçeklerin) zihinlere doğru bir şekilde nakşedilmesi mümkün görünmemektedir. Varlık telakkisinin doğru gerçekleşmesi için bilgi telakkisinin doğru idrak edilmesi gerekmektedir. Bu itibarla doğruluğu kesinleşmiş bir bilgi sahih bir imanı (tevhidî kabulü), sahih bir iman ise salih amelleri intaç etmektedir...

Bilgiye yönelme (taharri), bilgiyi yüklenme (taallüm), bilgiyi büyütme (tefekkür), bilgi ile büyüme (terakki), bilgi ile amel etme (taabbüd), bilgi ile yükselmeyi (teâliyi) netice vermektedir...

İnsanın bilgiye vuslatına medar birinci pencere basardır. Bilginin göz penceresinden akla ulaşması için kıraat ve tefekkürat gerekmektedir.

Bilginin insana girişine medar ikinci menfez sem’dir. İnsanın bilgiye kulak vasıtasıyla ulaşması, cehaletten kurtulmak, bilgiye vasıl olmak isteyenlerin bilgili olduğuna inanılan kişilere yönelmesi, onları dinlemesi ile husule gelmektedir.

Bilgi silsilesinin üçüncü giriş merkezi ise kalptir. Kalp, vahiy veya ilham tariki ile doğru olduğuna iman edilen kaynağı ilahi ve manevi bilgilere ulaşır. Vahiy ve ilham, sünuhat ve lemaat gibi kalbe gelen ilahi varidat; külliyet ve cüz'iyet, asliyet ve zılliyet mertebelerini ihtiva etmektedir.

Bilgi; huzurî, hususî ve husulî olmak üzere üç başlık altında tahlil edilebilmektedir.

Huzûrî Bilgi: Hilkatin bidayetinde ‘vicdan’ denilen fıtrat-ı insana yüklenen manevi bilgiler, huzûrî bilginin tavattun merkezi bilinmektedir. Huzûrî bilgi, bilinenden (malumdan) önceki bilgiyi temsil etmektedir. Huzûrî bilgi, bilgisayarın ana kartına yüklenen ve BİOS diye isimlendirilen “birincil” fabrika bilgilerine benzetilebilir. 

Hususî Bilgi: Kalbe gönderilen/içirilen vahiy ve ilhamat, sünuhat ve lemaat gibi isimlerle bilinen manevi ve ilahi varidatlar hususî bilgiler olarak kabul edilmektedir.

Husûlî Bilgi: Meçhul olanı malum kılmak için eşyaya isim vermek, mevcudatın (nesnelerin) hüviyetini, mahiyetini, hakikatini ve hususiyetlerini (özelliklerini) nazarî (aklî) olarak öğrenmek, ilahi hikmetlere ve sırlara ermek, “talim-i esma” ile ifade edilen manalardan nasiplenmek, insanî rüçhaniyeti gerçekleştirmek için bilgi ağacına sürekli tırmanmak husûlî bilgiler silsilesi olarak tarif edilebilir. Husûlî bilgilerin imal tezgâhı dimağ-ı insani kabul edilmektedir...

Husûlî bilgilere dair safhalar, yani meratib-i marifet; vukufiyet, rusuhiyet, mazhariyet ve hususiyet olmak üzere dört başlıkta tahlil edilebilmektedir.

Vukufiyet: Eşya ve mevcudata ait hüviyet, mahiyet, hakikat ve hususiyetleri anlamayı, kıraat ile ciddi meşguliyetten bilgi zenginliklerinin farkında olmayı, elfaza hâkimiyet ile mana mertebelerini çoğaltmayı ve âli derecelere ulaşmayı anlatan vukufiyet, bilgilerin zihne nakşedilme merhalesi olarak tarif edilebilir...

Rusuhiyet: Vukufiyette sübuta ermeyi, masadak manalarda derinleşmeyi, ihata ve azamet sırrı ile hikmet ve hakikatlere erişmeyi anlatan rusuhiyet; ûlum-u hakikiyeye, talim-i esma’dan nasiplenmeye ait safhayı ifade etmektedir. Rusuhiyete nailiyet; bilgiyi doğrulama (tasdik), bilgi ile doğrulma (tatbik), bilgi ile doğrultma (tebliğ), yeni bilgileri doğurma (tecdit) silsilesini netice vermektedir...

Mazhariyet: Metin ve ibarelerdeki manaların maksadını kendi istidadınca idrak etmek, mana ve maksadı kalben ve ruhen kabullenmek, yani hazmedip hamletmek, maksud-u bizzat olan ilahi rızaya liyakat kesbetmek demektir.

Hususiyet: Temsil sırrına ermek, âlem-i misal ve şehadette bir mümessil-i manevi olarak hilafet rütbesinin iktizasını yerine getirmek, melaikeye tercihin ilahi hikmetini manen göstermek, hayatını tecelli-i Ehadiyete ve cilve-i Samediyete ayinedarlığını hissederek geçirmektir...

Elhasıl; bilgi, umuma yol olabiliyorsa bilgidir. Bilgi, aklı nurlandırıyorsa bilgidir. Bilgi, bileni harekete geçiriyor tatbik edilebiliyorsa bilgidir. Bilgi olmadan hayret, hayret olmadan muhabbet, muhabbet olmadan hararet, hararet olmadan hak yolda gayret ve ciddiyet muhal görünmektedir. Cehaletin maliyeti ölçülemedikçe bilginin kıymeti idrak edilememektedir. Sürü olmaya aday olanlar için cehalet dünyada muvakkat bir saadet, ahirette dehşetli bir helaketi intaç etmektedir.

Üzerinde tefekkür edilmemiş, bizden ne istiyor denilmemiş, manen işlenmemiş ham bilgiler amele kılavuz, ahlaka rehber kılınamamaktadır. Sathi ve sığ bilgiler insanı dünyanın cazibedar fitnesinden kurtaramamaktadır…