“Şimdi hayatının sırr-ı hakikatı şudur ki: Tecelli-i Ehadiyete, cilve-i Samediyete âyineliktir. Yani bütün âleme tecelli eden esmanın nokta-i mihrakıyesi hükmünde bir câmiiyetle Zât-ı Ehad-i Samed'e âyineliktir.” (Sözler, 137)

İnsan tecelli-i Ehadiyeti ve cilve-i Samediyeti ayine-i ruhunda gösterebilen bir keyfiyete haiz nadide-i fıtrattır. Yani insan, bütün mahlûkat içinden süzülmüş ve seçilmiş, ekser esmanın mahiyet ayinesinde tecellisi itibarıyla Ehadiyete ve Samediyet’e mazhar edilmiş bir müntehab-ı mevcudattır. İnsana verilen bu cami fıtrat; dünya imtihanının açılmasını, haşir ve kıyametin inşasını, insanın cennete taşınmasını yahut cehenneme atılmasını netice verecek ağır bir mesuliyeti göstermektedir.

Zat-ı İlahiyeye ait has tecelliyat Ehadiyet ile sıfatlara ait tasarrufat Samediyet ile ifade edilmektedir. Yani Allah’a nispetle Samediyet; muin ve muzahirlere ihtiyaçtan müberra ve münezzeh olmasını ifade etmektedir.

İnsana nispeten Samediyete mazhariyet; insanın Allah’tan gayrısına hacatını arzetmekten beri durması, ihtiyaçlarını dua ve münacat lisanıyla sadece Allah’a sunması, insanlara karşı istiğna duyması demektir.

Yani Allah’a nispetle Samediyet nasıl ki hiçbir şeye muhtaç olmamak ise Samediyete mazhariyet de Allah’tan başka kimseye arz-ı ihtiyaç etmemek, bir müstağni-yi fakir olarak hayatını izzet ve vakar ile geçirmektir.

Ubudiyetini Allah’a has kılmak Ehadiyete, istianesini Rahman’a hasretmek insanı Samediyete vasıl etmektedir. Yani Ehadiyete mazhariyet yalnız Allah’a dayanıp kulluk etmeyi, Samediyete mazhariyet ise; sadece Rahman’dan istemeyi gerektirmektedir. Evet Samediyete mazhariyet; ihtiyacını yalnızca Rahman’a arzetmeyi, Ehadiyete mazhariyet; Allah’tan başkasına kulluk etmemeyi netice vermektedir.

İnsanın hülasa-yı mevcudat olmasını ve kabe-yi kemalata vuslatını ifade eden tecelli-i Ehadiyete, cilve-i Samediyete ayinedarlık, mütenevvi ihtiyaçlarını gören insanın, dua ve münacat ile bunları Rahman’dan talep etmesini veya Ona arz ile yönelmesini istemektedir.

Evet kulun dünyada ilk ve tek ihtiyacı Allah’a olmak icabetmektedir. Rahman-ı zülcemale sonsuz ihtiyacını tam görüp hissedemeyen kimselerin Samediyet’in arşına yükselmeleri muhal görülmektedir. İnsan Rahman’a ihtiyacını hissettiği nispette Samediyete mazhariyeti ziyadeleşmektedir.

Samediyetin tecellisine mazhar bir abd, kanaat etmesini bilmektedir. Dünya adına kanaat kanattır, insanı manen yükseltmektedir. Dua ve münacat Samediyet’ten rica, halisane ubudiyet Ehadiyete ilticayı intaç etmektedir. İnsanın Allah’a avuç açması, masivaullahtan istiğnayı gerektirmektedir. Bu itibarla Samediyete götüren yol ihtiyacını tam hissetmekten geçmektedir...

Muzaaf ihtiyaç iştiyaka, muzaaf iştiyak muhabbete, muzaaf muhabbet ise aşka inkılâp etmektedir. Bu ise fenafillâh bekabillah ile Samediyete mazhariyeti netice vermektedir. Ezcümle;

Ehadiyet Ulûhiyeti, Samediyet Rububiyeti bildirmektedir.

Ehadiyet Zatın, Samediyet sıfatların tecelliyatını temsil etmektedir.

Ehadiyet ezeliyeti, Samediyet ebediyeti yani Kayyumiyeti temsil etmektedir.

Ehadiyete mazhariyet zata ait keyfiyeti, Samediyet sıfatlara ait camiyeti ifade etmektedir.

Ehadiyet zati ve has tecelliyi, Samediyet esma ve sıfatın tecellisini ifade etmektedir.

Ehadiyete mazhariyet itikadi tahareti, Samediyete mazhariyet ameli hulusiyeti netice vermektedir.

Ehadiyete mazhariyet celal ile heybeti, Samediyete mazhariyet cemal ile mükerremiyeti göstermektedir.

Ehadiyet tecellisini idrak edememek itikadi şirki, Samediyet tecellisini idraksizlik fikr-i tabiatı tevlid etmektedir.

Ehadiyet tecellisi ihsanat-ı hususiyeyi, Samediyet cilvesi perdeler arkasında cereyan eden tasarrufat-ı Rabbaniyeyi bildirmektedir.

Ehadiyete mazhariyet tevhid-i hakikiyeye ulaşmayı, Samediyete mazhariyet riya gibi hafi şirklerden kurtulmayı netice vermektedir.

İnsan çekirdek olması cihetiyle Ehadiyete, kâinat ağacının en cami ve nurlu meyvesi olması cephesiyle Samediyete ayinedarlık etmektedir.

Ehadiyete mazhariyette ruh-u insanda siret-i Rahman’ın görünmesi, Samediyete mazhariyet kalb-i insanın Rahman’ı göstermesidir.

Ehadiyette hususi tecelliyat, Samediyette camiyet temaşa edilmektedir. Yani Ehadiyette tahsis ve temerküz, Samediyette ihata ve camiyet görünmektedir.

Kâinatın tılsım-ı muğlâkını açan ve keşfettiren sır Ehadiyet tecellisini bilmeyi istemektedir. Evsaf-ı ilahiyeye ayine-i camia olma, sırr-ı Samediyeti idrak etmeyi iktiza etmektedir.

Elhasıl; Ehadiyete mazhariyet, insanın Allah’tan başkasına arzı ubudiyetten halas bulması, Samediyetin tecellisine mazhariyet, kulun Allah’tan gayri herşeye ve herkese karşı istiğna ile dolmasını ifade etmektedir. Evet insan intisab-ı halisane ile Ehadiyete, istimdat-ı yegâne ile Samediyete ayinedarlığa liyakat kesbetmektedir.

Eşyanın hüviyet ve suretine hasr-ı nazardan kurtulmak, mevcudatın mahiyet ve hakikatine vakıf olmak için ziya-ı Ehadiyetten, nur-u Samediyetten nasibini arttırmanın çarelerini aramak gerekmektedir.