İstanbul Müftüsü Rahmi Yaran'ın "İslam Kültüründe adalet anlayışı" başlıklı makalesi:

Adalet, zulmün ve haksızlığın zıddıdır. Cevheri aynı kökten olan ve aynı anlamı taşıyan "adl" kelimesini, zulmün zıddı diye açıklar. Cürcânî adaletin kelime manasını dürüstlük olarak verdikten sonra fıkıh terimi olarak manasını "dinen sakıncalı olan şeylerden kaçınmak suretiyle hak yol üzere dürüst olmak” şeklinde belirtir. Cürcânî "adaletli" anlamındaki "adl" kelimesinin fıkıh terimi olarak ne anlama geldiğini açıklarken "büyük günahlardan kaçınan, küçük günahlarda ısrar etmeyen, doğruları daha fazla olan ve düşük işlerden uzak duran kimse" der.

Adalet, öncelikle bir ahlak terimidir ve bu manada da onu tek kelime ile açıklayacak olursak "dürüstlük" diyebiliriz. Allah Kur'ân-ı Kerîm’de birçok defa adalet vurgusu yapar. Cuma günleri hutbeden sonra okunması adet haline gelmiş olan Nahl suresinin 90. ayeti bunlardan biridir. Bu ayette Allah; adaleti, iyiliği ve akrabaya vermeyi emrettiğini çok açık ve net olarak zikreder. Kur'ân adalet üzerinde o kadar titiz durur ki düşmanlara karşı bile adaletten ayrılınmamasını ister. Nitekim Yüce Allah Mâide suresinin 8. ayetinde “Bir kavme olan kininiz sizi adaletsizliğe sevk etmesin. Adaletli olun. O, takvaya daha yakındır” buyurur. Maide suresinin 2. ayetinde de aynı konu vurgulanır: "Bir kavme, Mescid-i Haram'a girmenizi engellediklerinden dolayı kininiz, sizi mütecâviz davranmaya sevk etmesin.”

Kur'ân'da adalet anlamında kullanılan başka bir kelime de "kıst" kelimesidir. Bu kelimenin "if'âl" babından türevi olan kelimesi de "adaletli davrandı" demektir. Allah bu elimeler ve türevleriyle de adaletin zorunluluğuna dikkat çeker ve Müslümanların adil olmasını ister. Bunlar arasından Nisa suresinin 135. ayeti şöyledir: "Ey iman edenler! Kendinizin, anne-babanızın ve akrabalarınızın aleyhine bile olsa Allah için şahitlik yapanlar, adaleti ayakta tutanlar olunuz." Maide suresinin yukarıda sözünü ettiğimiz 8. ayetinin ilk cümlesi de yaklaşık ifadelerle adalet vurgusu yapar.

Peygamber Efendimiz bir hadis-i şerifinde adaletli olanların Allah katında nurdan minberler üzerinde olacaklarını haber verir ve onları “hükümlerinde, aileleri ve idareleri altında bulunanlar hakkında adaletli olanlar" şeklinde tekrar detaylandırır.[1] Hem bu hadisten hem de Kur'ân'dan ve diğer hadis metinlerinden anlıyoruz ki İslam'ın istediği adalet, sadece yargı görevi yapan hakimlerin adaleti ile sınırlı değildir. İnsan, hayatının her safhasında adil olmalıdır. Hangi seviyede olursa olsun yetkisini kullanırken de adaletten ayrılmamalıdır. Özellikle adaletli yöneticiler övülmüştür. Adaletli yönetici, kıyamet gününün çok sıkıntılı ve bunaltıcı sıcakların olduğu devresinde Allah'ın gölgesinden istifade edecekler arasında sayılmıştır.[2] Adaletin yönetim için ne kadar önemli olduğu öteden beri vurgulanmış, kültürümüzde yer almış, Hz. Ömer (ra)'e nispet edilen "Adalet mülkün temelidir" özdeyişi bazı nahiv kitaplarımızda bile yer almıştır. Buradaki mülk, yönetim, devlet idaresi demektir. Nitekim bu kökten türeyen "melik" kelimesi, "mutlak otorite sahibi" anlamında Allah'ın güzel isimlerindendir ve aynı zamanda de "kral" anlamında kullanılır. Devletin, uzun ömürlü olması için adaletin ne kadar önemli olduğu vurgusu da "kafir devlet adaletli olursa uzun süre yaşar ama zalim devlet Müslüman da olsa uzun süre yaşamaz" şeklinde yine kültürümüzde yer etmiştir. Burada zalim Müslüman devletten maksat, idarecileri zalim Müslümanlardan oluşan devlettir.

Devlet yönetiminde görev alanların adalet konusunda çok hassas olmaları gerekir. Bu hassasiyet zorunluluğu yürütme faaliyetleri gibi yasama ve yargı faaliyetlerini de kapsar. Çünkü kamu adına yüklenilen bütün faaliyetler bazen açıkça belirtilmese de hep adalet şartı ile verilmiş ve alınmış mesuliyetlerdir. Mecelle'nin 58. maddesi "Raiyye yani tebea üzerine tasarruf maslahata menûttur" şeklindedir. Bu kaide birçok Arapça fıkıh ve kavâid kitabında “imamın halkla ilgili tasarrufu maslahata uygun olma şartına bağlanmıştır” şeklinde yer almıştır. Burada imamdan maksat bütün Müslümanları temsil eden en üst yöneticidir. İslam hukuk sistematiğinde bütün devlet yetkilileri yetki ve görevi ondan aldıkları ve bir nevi onun adına hareket ettikleri için kaide aslında bütün devlet yetkililerini kapsayan genişliktedir ve bu çerçevede anlamı şudur: Devlet yetkililerinin halk ile ilgili olarak verecekleri her karar, yapacakları her uygulama maslahata yani Müslümanların ve halkın genel menfaatine uygun olmalıdır. Bunun açıklamasında devlet yetkililerinin halk üzerindeki konumu ve yetkisi yetimin velisinin, yetim üzerindeki yetkisine benzetilmiştir. İnsan kendisi ve malı üzerinde yetki kullanırken helal dairesinde kalmak şartıyla serbest hareket etme hakkına sahiptir. Ama yetimin malı üzerinde velisi herhangi bir tasarrufta bulunacaksa bu derece serbest hareket etme hakkına sahip değildir. O, yetimin menfaatine en uygun seçeneği uygulamak zorundadır. Kendisine tanınan velilik yetkisini kullanırken buna dikkat etmelidir. Devlet veya halk adına yetki ve inisiyatif kullananlar da böyledir. Halkın menfaatine olmayan hiçbir yetkiyi kullanamazlar ve halkın menfaatine olan birkaç seçenek varsa bunlardan da en iyisini tercih etmek durumundadırlar. Bunu imam Şâfiî’nin “imamın halk üzerindeki konumu, velinin yetim üzerindeki konumu ile aynıdır” şeklinde dile getirdiği belirtilir. Buna göre yasama organı yasama faaliyetini icra ederken halkın maslahatına/menfaatine en uygun düzenlemeyi yapma durumundadır. Buradaki "yasa”yı da geniş anlamda kullanıyoruz ve genelge dâhil her türlü mevzuat düzenlemesini bu çerçevede görüyoruz. Yürütme organı da kendine tanınan yetkileri kullanırken aynı titizliği göstermeli ve adaletten ayrılmama bir yana adalete uygun birden fazla seçenek söz konusu ise onların en uygununu ve en iyisini uygulamalıdır. Aynı durum yargı işlevi gören hukuk adamları için de geçerlidir. Onlar da kendilerine tanınan çerçeve içinde en uygun kararları vermelidir. Allah Nisa suresinin 58. ayetinde "Allah size emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hüküm verirken adaletle hüküm vermenizi emrediyor” buyurur. Buradaki "hüküm verme" veya "hükmetme" işini de sadece mahkemelerde verilen hükümle sınırlı tutmak yanlış olur. Yürütmenin kararları da bir hükümdür. Nitekim "hakim" kelimesi yönetici anlamında da kullanılmıştır. Sözlükte hüküm sahibi demek olan "hükümdar" kelimesi de geniş yetkileri olan en üst yönetici anlamında kullanılır.