İnsan zatına istinad ile kibre, maliki sandığı sıfatları ile gurura, sahibi olduğuna inandığı mehasin ve kemalat ile fahre, hayır ve hasenatına itimat ile ucba meyyal bir hissiyat taşımaktadır. Bu itibarla kibir zattan, gurur sıfatlardan, fahır mehasin ve kemalattan, ucup ise hayır ve hasenatın varlığından kaynaklanmaktadır...

Enaniyetin eşkal-i habisesinden bir cüz’ olan kibir, insanın yücelik hissiyatına kapılmasıdır. Gurur, mahiyetine takılan sıfatların maliki olduğuna inanması, zekâvet, servet ve kuvvet gibi vasıflarına dayanması, emanet edilenleri kendi malı sanması, zatı ile irtibatlandırmasıdır. Karun’un servetini kendi ilmine nispet ile gururlanması bu iddiayı ispat için Kur’an’dan bir delil olarak sunulmaktadır...

Gururlanmanın arkasında malikiyet hissiyatı bulunmaktadır. Ziyade servet, kesret-i velet, ifrat-ı zekâvet, hüsn-ü suret gibi sıfatların çokluğu gururu arttırmaktadır. Ses bilimine göre ‘gurur’ kelimesi, boğulmakta olan bir insandan çıkan sesi andırmaktadır. O halde gurura kapılan bir insan manen boğulmaktadır...

Gururda üstün görülen vasıflara yaslanma olduğu halde, kibir için herhangi bir üstün sıfatın varlığına gerek olmamaktadır. Yani, nefsin küçüklüğünden neş’et eden kibir; acz ve fakrının farkına varamamak, fani olan ömrünü hiç bitmeyecek sanmak, zatına istinad ile Rahman’a olan mutlak ihtiyacını unutmaktır. Bu itibarla kibir; Haktan istiğnayı, hakikatten beri durmayı ve haddini aşmayı doğurmaktadır...

Kışır ile meşgul olmanın, hakikatin lübbünden mahrum kalmanın arkasında gurur ve kibir gibi gizli günahlar bulunmaktadır. Kibir ve gurura isnad eden bir insanın hakiki bir hidayete ulaşması, imandan ve iz’andan hisse alması zorlaşmaktadır...

Gurur ve kibir ile yaşamak ebedi bir hayatı kazanmak için verilen ömür sermayesini boşu boşuna harcamaktır. Maddeye ve surete mahkûm olmak, mevcudatın siretinden ve yaratılış hikmetlerinden habersiz yaşamaktır...

Gurur, kibir, fahır ve ucub gibi sıfatlar enaniyete dayanmaktadır. Gurur; âlimlerde ilmine istinad, abidlerde ibadetine itimad, ehl-i servette servetinden istimdat ile zahir olmaktadır. Mağruriyet, hakikatte hakiki hasenattan ve kemalattan mahrumiyeti doğurmaktadır.

Kibre ve gurura kapılmak latife ve duyguları yaralamakta, ibadetteki zevk-i ruhaniden insanı mahrum bırakmaktadır. İnsan ibadetten lezzet alamayınca itaatten beri durmaktadır. İnsan itaatten uzak durunca manen alçalmakta, günahlara içiçe yaşamaktadır...

Gurura ve kibre kapılmak; insan fıtratının safiyetini bozmaktadır. Kalp aynasını karartmakta, idraki melekelerini daraltmaktadır. İnsanın idraki daralınca en açık imanî mes’eleleri dahi anlayamamaktadır. İdrakte daralma arttıkça insan fikren sapmakta, önüne küfre götüren bir yol açılmaktadır...

İnsan Rahman’ı unutup zatına dayanınca, ömrünü baki sanıp sıfatlarına aldanınca maneviyattan uzaklaşmaktadır. Maneviyattan uzaklaşan insanın sukutu artmaktadır. Acz ve fakrının, fani ve ölümlü olduğunun farkına varıp enenin tahakkümünden kurtulmak olmazsa, enaniyetin ağırlığı altında insan manen nefessiz kalmaktadır...

İnsanın manen sukutunu doğuran malum günahlardan ziyade; kibir, gurur, fahır ve ucub gibi menfi sıfatlar sebep olmaktadır. Bu günahların görünmemeleri, bilinmemeleri ve hissedilmemeleri onlardan uzak durmayı ve manen arınmayı zorlaştırmaktadır...

Elhasıl; zatıyla büyüklenmeye (kibir), sıfatlarıyla kendini eşsiz görmeye (gurur), mehasini ile övünmeye (fahır), a’mal ve ibadatına güvenmeye meyyal bir hissiyata sahip olan insan; gurur ve kibirden arınmazsa, nur-u imandan mahrum kalmaktadır. Rahman’a değil şeytana yakınlaşmaktadır...

İnsan okuduklarını tefekkür ile hazmedemeyince, hadsiz acz ve nihayetsiz fakrını göremeyince gurura kapılmakta, bir mabud gibi hevasına tapınmakta “kendi istek ve arzularını ilah edineni gördün mü”* ayetinin şümulüne dâhil olmaktadır...

*Furkan, 43