Ertuğrul Esen-Zafer Dergisi

İslâm dünyasında ve batıda, cebir ilminin kurucusu kabul edilen matematikçi, astronom ve coğrafyacı olan Ebû Cafer Muhammed bin Musa el-Harizmî 780 yılında Özbekistan’ın Harezm bölgesinin Hive şehrinde dünyaya gelmiş, 850 yılında Bağdat'ta vefat etmiştir.

Harizmi, onlu sayı sisteminin kullanımı hakkında yazılar yazdı, ayrıca matematik problemlerinin çözümünde kullanılan yöntemlere açıklık getirdi. Bilim adamları cebrin, ''şimdiye kadar tasarlanmış en önemli matematiksel araç olduğunu ve bilime her açıdan katkıda bulunduğunu'' belirtiyorlar.

Cebir ismi, Harizmî’nin “Hisab el-cebir ve el-mukabala” adlı eserinden gelmektedir.

Aynı zamanda ilk İslâm coğrafyacıları arasında yer alan Harizmî’nin “Kitâbü’l-Coğrafya (Kitâbü Sûreti’l-arz)” kitabı şehirlerin ve belirli bazı bölgelerin koordinatlarını vermektedir. Eserde 70 bilim adamıyla çalışarak 830 yılında hazırladığı bir dünya haritası ve bölgelere göre düzenlenmiş ana coğrafî merkezlerin koordinat noktaları bulunmaktadır. Eserinde, dünyanın çevresini ve hacmini hesaplama çalışmaları da yer almıştır. Güneş saatleri, usturlaplar ve saatler üzerine yazılmış eserleri de vardır.

MATEMATİK İLE İLGİLİ ESERLERİ

• El- Kitab’ul Muhtasar fi’l Hesab’il Cebri ve’l Mukabele

• Kitab al-Muhtasar fil Hisab el-Hind

• El-Mesahat

Resim 1. El-Harizmi'nin 830'da yazdığı cebirle ilgili kitap. El-Kitab'ul Muhtasar fi'l Hesab'il Cebri ve'l Mukabele.

ASTRONOMİ İLE İLGİLİ ESERLERİ

• Zîc-ul Harezmî

• Kitab al-Amal bi’l Usturlab

• Kitab’ul Ruhname

COĞRAFYA İLE İLGİLİ ESERLERİ

• Kitab surat al-arz

Tarih ile ilgili eserleri

• Kitab’ul Tarih

***

Harizmî şöhretinin aksine hayatı hakkında bilinenler son derece azdır. Tabakat kitapları onunla ilgili çok kısa bilgi verir; tarih ve coğrafya eserlerinde ise ancak dolaylı bazı atıflar bulunmaktadır.

Bilinenlere göre Harezm’de temel eğitimini alan Harizmî, gençliğinin ilk yıllarında Bağdat’taki ileri bilim atmosferinin varlığını öğrenir. İlmî konulara meraklı olan Harizmî bu konularda çalışma idealini gerçekleştirmek için Bağdat’a gelir ve yerleşir. Bilginleri himayesi ile meşhur olan Abbasi halifesi Memun, Harizmî’deki ilim kabiliyetinden haberdar olunca, onu Bağdat Saray Kütüphanesi’nin idaresinde görevlendirir. Daha sonra yabancı eserlerin tercümesini yapmak amacıyla kurulan bir tercüme akademisi olan Beyt’ül Hikme’de göreve başlar. Hayatındaki birçok büyük eserini Bağdat Saray Kütüphanesinde vermiştir.

…

Matematik, astronomi, coğrafya ve tarih alanlarında bilinen eserlerinin sadece bir kısmı günümüze ulaşan Harizmî’nin “Kitâbü’l-Muhtasar fî hisâbi’l-cebr ve’l-mukâbele” adlı eseri düzenli biçimde telif edilmiş, adında “cebir” kelimesini taşıyan ilk matematik kitabıdır. Harizmî’nin bu eseriyle ilimler tarihindeki asıl ününü kazandığı cebir ilmi, ilk defa hisab (hesap) ilminden ayrılmış ve ilk kez cebir bir ilmin adı olarak kullanılmıştır. Ondan sonra gelen bütün İslâm cebircileri bu eseri kendi çalışmalarına temel almışlardır. Eserin Latince çevirisi Avrupa’da çok ilgi görmüştür. Ayrıca Harizmî cebir ilminde tartışılmaz yeri olan sıfır rakamını ve “x” bilinmeyenini kullandığı bilinen ilk kişidir. Batı dünyası cebir ilmini bu sayede öğrenmiştir.

İslâm dünyasına Hint/Arap rakamları ve ondalık sayı sistemi Harizmî’nin bir diğer kitabı olan “Kitâbü’l-Hisâbi’l-Hindî” adlı eseriyle girmiştir. Aslı kayıp olan kitabın XII. yüzyılda yapılmış Latince bir tercümesi Cambridge Kütüphanesi’nde bulunmuştur. Harizmî bu kitabında on rakamlı konumsal Hint rakamlama ve hesaplama sistemini anlatmıştır. Batıdaki matematikçiler Romalılardan bu yana kullanılan harf rakam ve hesap sistemi yerine Hint rakam ve hesap sistemini kullanmayı bu eserden öğrenmişlerdir. Daha sonra bu hesaplama sistemine Harizmî’nin isminden türetilen algoritma (algorism) denmiştir. On rakamdan oluşan rakamlama sistemi ise, Harizmî tarafından tanıtıldığı için Arap Rakamları veya kökeni Hindistan olduğu için Hint-Arap Rakamları denmiştir. Arap rakamlarının basitliğini şöyle gösterebiliriz: 188 sayısı Roma rakamlarıyla CLXXXVIII şeklinde yazılır.

Matematikçiler, denklemlerin kullanımıyla ilgili net açıklamalarından dolayı El-Harezmi'ye büyük saygı duydular. El-Harezmi'nin açıklamaları cebir, aritmetik ve trigonometri alanındaki çalışmaların ilerlemesini sağladı.

Kaynaklar:
http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c16/c160102.pdf
http://gencdergisi.com/1943-dunyanin-alnini-karislayan-adam-harizmi.html
http://1000turk.blogspot.com.tr/2014/11/el-harezmi.html