"Dimağda Meratib-i İlim Muhtelifedir, Mültebise"

"Dimağda meratib var, birbiriyle mültebis, ahkâmları muhtelif. Evvel tahayyül olur, sonra tasavvur gelir.

Sonra gelir taakkul, sonra tasdik ediyor, sonra iz'an oluyor, sonra gelir iltizam, sonra itikad gelir.

İtikadın başkadır, iltizamın başkadır. Her birinden çıkar bir hâlet: Salâbet itikaddan,

Taassub iltizamdan, imtisâl iz'andan; tasdikten iltizam, taakkulde bîtaraf, bîbehre tasavvurda.

Tahayyülde safsata hasıl olur, mezcine eğer olmaz muktedir. Batıl şeyleri güzel tasvir etmek, her demde,

Safi olan zihinleri cerhdir, hem idlâli." (Sözler, Lemeât, Dimağda merâtib-i ilim muhtelifedir, mültebiset.)

Bediüzzaman Said Nursi Hazretleri burada, insanın aklen bildiği şeylerin görünüşte aynı, fakat hakikatte farklı mertebelerde olduğunu ifade etmektedir. Böyle olduğundan dolayı, farklı olan bu mertebeler birbiriyle karıştırılabilmektedir. Şimdi, Bediüzzaman’ın verdiği bu silsileyi ve ne manaya geldiğini izah etmeye çalışalım.

TAHAYYÜL MERTEBESİ: Bu mertebe hayal ürünü olarak bilinen şeyleri temsil eder. Tahayyül mertebesinde bildiğimiz şeylerden herhangi bir nasibimiz yoktur. Çünkü mantıkça tahayyül hüküm değildir. Hatta "Hayal pilavı yemek karın doyurmaz." Tabiri meşhur olmuş.

TASAVVUR MERTEBESİ: Bu mertebe, tahayyül mertebesinde hayal ettiğimiz şeylere suret giydirdiğimiz bir sahadır. Bu mertebede bildiğimiz şeylerden dahi insan istifade edememektedir. Çünkü tasavvur mertebesinde bildiğimiz şeyler de mantıkça hüküm mahiyetinde değildir.

TAAKKUL MERTEBESİ: Bu mertebede bir meseleyi veya bir hükmü sırf akıl ile bilme söz konusudur. Dolayısıyla bir şeyin sadece aklen bilinmesi, o şeyi yapmaya veya ondan kaçınmaya yetmemektedir. Mesela, bir insanın namaz kılmayı bilmesi ona namaz kıldırmaz. Veya içki içmenin zararlı olduğunu bilmesi yine onu içkiden uzaklaştıramamaktadır.

TASDİK MERTEBESİ: Bu mertebe aklın, kendisine göre doğruya ulaşma ve doğruyu bulma mertebesidir. Bu mertebede bulunmak da insanı imtisale sevk etmez. Ama bir işin yapılmasına hüküm vermek ve onu yapmaya azmetmek için mühim bir mertebedir.

İZ'AN MERTEBESİ: Bu mertebe, akıl ve kalbin ittifakıyla bir meselenin anlaşılmasının adıdır. İşte insan bu mertebeye geldi mi, artık doğru bildiği şeyi yapmaya ve yanlış bildiği şeylerden kaçınmaya başlar. Namaz kılmak gibi tüm ibadet ve emirlerin imtisali bu mertebede olmaktadır. İçki gibi bütün çirkin işlerin terk edilmesi de bu mertebede olmaktadır.

İLTİZAM MERTEBESİ: Bu mertebe insanın bildiği bir şeyin kendisine vacib olduğunu bildiği bir mertebedir. İnsan nasıl yemek yemek, su içmek ve hava almak zorunda ise, aynı şekilde bu mertebede bulunan birisi, kendisine göre doğru bildiği şeyleri yapmaya kendisini mecbur bilir.

İTİKAD MERTEBESİ: Bu mertebede bilinen şeyleri, insan hayatını hafife alacak kadar önemser. Mesela, bir insan namaz kılmanın lüzumlu olduğunu itikad mertebesinde biliyorsa, bu adama "Namaz kılarsan seni öldürürüz" diye bir tehdit vukubulsa, o kendi hayatını elbette hafife alacak ve hayatı pahasına namazını kılacaktır. Aynı adam içki içmemenin haram olduğunu itikad mertebesinde biliyorsa, yine bu adama içki içmesi hususunda tehditler yapılsa da onu hayatı pahasına da olsa asla kabul etmeyecektir.

İşte bu mertebelerin hepsi "bir şeyi bilmek"te birleşmektedir. Ama bunların hayalden kalbe doğru akışına göre, insanı o fiili yapmaya zorlaması söz konusudur.

Bazen, "İmamın dediğini yap, ama yaptığını yapma." veya "güya hacı veya hoca" gibi tabirleri duyarız. Bu gibi ifadeleri kullananlar, yukarıda ifade etmeye çalıştığımız ilim mertebelerinden habersizdir. Bazı insan bin bilir, ama bildiğinin çok azını belki de hiçbirini uygulamaz. Bazı insan da çok az şey bilir, ama bildiği şeyleri hayatına tatbik etmeye çalışır. İşte çok bilip uygulamayan kişi, bildiklerini taakkul mertebesinde bilmiş, ama az bilip uygulayan kişi ise bildiğini iz'an veya iltizam mertebesinde anlamış olabilir.

Bu sebeple ki, büyük zatlar hep "Ya Rabbi, bildiklerimi kalbime akıttır." duasını yapmışlardır.

BİR BAŞKA DEĞERLENDİRME

İnsan, önce hayal etmekle başlar. Hayalde meselenin hakikati gözükmez. Zihinden hayaller, puslu düşünceler gelir geçer. Bu hayal ve düşünceler suret giyer ve birer mefhum gibi olur.

Sonra taakkul gelir; yani akıl, bu suretler üzerinde kendine göre bir neticeye varmaya çalışır ve bir kısmının veya tamamının doğruluğuna kail olur ki, bu, tasdiktir. O meselenin ilim hâline gelmesi için tasdik yetmez. Tasdiki iz'an takip eder. İz'anda bir kabullenme, teslim olma vardır.

Daha sonra iltizam gelir, yani düşünülen meseleye tam taraftar olunur.

Son olarak itikad ortaya çıkar. Artık meselenin doğruluğuna gönülden inanılmakta, ona bir nassa bağlanır gibi bağlanılmakta, muhalif fikirler veya iddialar tesir etmemektedir.

Bu mertebelerin her birinin bir hükmü mevcuttur. Mesela, itikad eden bir insanın fikirlerinde salabet (sağlamlık) görülür. İltizamda kalan bir insanda ise, taassub vardır; yani o, düşüncesinin doğruluğu konusunda fanatik tavırlar içine girer ve sürekli ona taraftarlık gösterir; gerektiğinde başkalarıyla kavga eder. Taraftarlık yaptığı, fanatikçe bağlandığı düşüncenin yanlış olabileceğine ihtimal vermez.

İz'anla yetinen insanda ise imtisale rastlanır. Bu insan, düşüncesine fanatik bir bağlanma içinde olmasa da onun doğruluğuna kaildir ve ona göre hareket eder.

Tasdik mertebesinde olan bir kişide ise; iltizam vardır. Yani bu kişi, ele aldığı meseleyi doğrulamakta ve onu gerekli görmektedir.

Taakkulde tarafsız bir muhakeme görülür. İnsan aklederken, eğer hakikati samimi olarak araştırıyorsa, olabildiğince tarafsız bir şekilde ihtimalleri değerlendirir.

Tasavvurda bîbehredir; yani, henüz ortada kesin bir şey yoktur; hayal-meyal bir suret vardır. Bu mertebede bir insan, ne fikrî ne de fiilî dünyası adına bir şey elde edemez.

Hayatlarını tahayyülde geçirenler ise, hep safsatayla uğraşırlar. Hezeyanlar, uydurmalar, delilsiz iddialar, zahiren doğru, ama hakikatte yanlış görüşler, zihinlerine misafir olur durur.

Sorularla Risale