Bediüzzaman’ın tevhid mücadellesinde en çok kavgalı olduğu felsefi güruh materyalistler denilen Bediüzzaman’ın maddiyun dediği milattan önce beşyüzüncü yıllara kadar dayanan inkarcı gruptur. Bediüzzaman bunları nazara alarak bunlara dönük çok cümleler kullanır ve bu bakış açısını en ince ayrıntısına kadar yayıldığı alanları bilerek eleştirir.
Kayyum isminin anlatıldığı Otuzuncu Lema’nın altıncı nüktesinde bahsin odağında bu felsefi ekol vardır. ” İsmi Kayyuma ait meseleler ve bilhassa Birinci şuaı Maddiyunlara baktığı için daha derin gittiğinden elbette her adam her meseleyi her cihette anlamaz. ” Burada her adam dediği okuyucuların zihni seviyeleridir, Bediüzzaman bir özel seviye tesbit etmiştir.
Bahsin dipnotunda şöyle bir açıklama yapar. “Bu risaleyi okuyan eğer mütefennin değilse Birinci Şuaı okumasın veya ahirde okusun, ikinciden başlasın”Ne demek mütefennin okuyucu seviyesi, Abdullah Yeğin ağabeyin lügatinde mütefennin şöyle açıklanır” alim, münevver fen adamı, teknik ilimle uğraşan” Ferit Develioğlu, “tefennün eden, teknik bilgi sahibi” diyor. Tefennün eden ise “birçok şeyler öğrenme” manasına geliyor. Bediüzzaman ideal birokuyucu tipi talep etmektedir. Çok şeyi bilen teknik bilgilerle donanmış, burada felsefe tarihini yani materyalistleri bilen anlamına gelmektedir.
Bunların yanlışlarını çok yerde tahlil eder, bu bahiste şöyle der. “ Maddiyyun denilen bir kısım ehli dalalet “burada ayrıntıya girmiyorum, onların maddeyi ezeli ve tasarımı kendi yapan olarak düşünmelerini eleştirir. Onlar dalalet ehlinin bir kısmıdır, o kadar çok materyalist ve anti materyalist var ki Hristiyanlık, klise ve kilise filozofları, idealist filozoflar bunlarla mücadele etmişler, ikibin yılı aşkın bir süre bu materyalist ve antimateryalist idealist flizoflar mücadele etmişler.
Bu bahiste onlara kızar “ Bu herifler vahdet-i mutlakadan vazgeçtikleri için hadsiz ve nihayetsiz bir kesret-i mutlakaya düşmüşler.” Bunları echeliyetin nihayetsiz derecesinde kabul eder. İsmi kayyum idealist filozofların, Kant, Schelling, Descartes ve Berkeley’in varamadıkları bir seviyededir, onlarla mukayese edilince farkı ortaya çıkar, Bediüzzaman ve materyalizm bir büyük kitap olacak kadar geniş bir bahis. Abdullah Abi’den duymuştum Bediüzzaman muvahhid filozoflara dua edermiş. Çünkü bu kadar kargaşa fikirlerin içinde Allah’ı gerekli görmek gerçekten büyük bir tutum.
Berkeley bir antimateryalist İngiliz filozofu, adeta felsefenin yüz akı, Allah’ın varlığı yaratan ve organize eden olduğunu söylüyor ve maddeyi inkar ediyor, diyor ki insanın ve idrakinin olmadığı bir yerde madde var olsa da yoktur. Mesela insansız bir dünyada dağlar, ve diğer bütün nesneler ancak insanın olması ile vardırlar insan yoksa madde var olsa da kim var diyecek insan gözü ve idraki varlığa çarptığından varlık var olacaktır, insan yoksa varlık yok.
İdraki veren maddeyi yaratandır, çünkü idraki veren dağları da yaratandır, o halde bütün madde yoktur, ancak insan var olunca vardır, insanı da idrakli bir mahluk yani maddeyi farkeden ve yorumlayan bir canlı olarak yaratan algılayan olarak yaratan Allah’tır kim algıyı vermişse insanı o yaratmış, bunların ikisi kimde ise bütün varlığı yaratan odur.
Berkeley bizim lameşhude illa hu, la mevcuda illa hu diyen mutasavvıflara benziyor. Ama Bediüzzaman maddeyi muakele ile yorumluyor değerlendiriyor diyor ki “ kudretin mahiyeti meçhul, mucizatiyle malum” der. Yani bir varlığı ne kadar kudret ve ilim sarfederek yaptığının mahiyetini insan anlamaz ama yaratılanın mucize olduğunu görür mahiyetini bilmediği Allah’ın kudretini bu şekilde tanır.
Bediüzaman maddeyi Allah’ın sanatı olarak görür, “tabiat bir sanatı ilahidir, sani olamaz “ der. Berkeley’den daha farklı düşünür, daha ideal düşünür. Materyalizm ve Bediüzzaman büyük bir kitap olacak kadar teferruatlı, bakalım ve minellahittevfik.