Garez ile ilim çok farklı şeyler. Garez manevi hastalık belirtisidir. Bazen ilim kalıbına dökülebilir, bürünebilir. Bugüne kadar Mevlana ve meşrebini eleştirenler olmuştur. Bunlardan bir kısmı da selefi meşrepli zevattır. Ahmet Yaşar Ocak Mevlana’nın Rufai gezgin dervişlerinden, bürhan geleneğinden pek hoşlanmadığını aktarır. Mevlana tasavvufta daha üst anlayışı temsil ettiğinden kendisine avam meşrep gelen Rufai tarzına pek iltifat etmediği söylenebilir. Bazılarının da Mevlana’nın tarzından pek hoşlanmadıkları açıktır. ‘Renkler ve zevkler tartışılmaz’ deyimi bunu ifade etse gerek. Meşrep, anlayış farkı insanları farklı kulvarlara dökebilir.
Ebu’l Hasan en Nedevi de Mevlana hakkında İmam Malik’in sözünü hatırlatan bir değerlendirme yapar. Bu kabrin sahibinden başka herkesin sözü alınır veya atılabilir. Nedevi’nin ikinci Mevlana olarak anılan Muhammed İkbal ve birinci Mevlana hakkında değerlendirmeleri birbirine benzer. Elbette Mevlana masum değildir ve eleştiriye açıktır. Bununla birlikte yüksek bir kültürü temsil etmektedir. İslam kültürüne ve İslami ilimlere vakıf olduğu tartışmasız bir gerçektir. Kelamı anlattığı dil kelamcıların fevkindedir. Sözgelimi kelamcıların üzerinde sofistike bir dil kullanmıştır. Bununla birlikte Mevlana’nın her meselesi taklit edilecek veya alınacak diye bir şey yoktur. Fakat Mevlana istiğna edilecek ve aşılacak bir zat da değildir. Mevlana’yı hafife alan kendi seviyesini göstermiş olur.
Tasavvufla alakalı sorunları olanların sorunları olması makuldür. Mevlana ile ilgili sorunları olanların sorunları olması da anlaşılabilir. Lakin İslam’da tasavvuf damarını inkar etmek mümkün değildir. Hasan el Benna buna tasavvufun hakikati ve çekirdeği demektedir. Kalanı kışır, kabuk olarak da algılanabilir. Tasavvufa karşı çıkan Selefilerin görüşleri de böyle değil midir? Allah ve Resulü dışında kimsenin görüşü ismet sıfatına haiz değildir. Selefilerin bütün görüşleri isabetli midir, alınmaya değer midir? Bundan dolayı Selefiler tasavvuf konusunda haksızlık yapıyor. Yöntem olarak tamamen karşı çıkıyorlar. Halbuki, bütünüyle karşı çıkmaları zincirleme diğer alanlara, kelama ve diğer ilimlere de karşı çıkmayı gerektiriyor. Bu da meseleyi toptancılığa götürüyor. Onlar da bundan paylarını alıyorlar.
Selefiler tarihi birikime bütünüyle karşı çıktıklarından diğer kesimler de kendi tarz ve metotlarına bütünüyle karşı çıkıyorlar. Haksız tutumları bu şekilde bumerang gibi geri dönüp kendilerini vurmuş oluyor. Böylece içten eleştirme imkanını kaybediyorlar. Lakin doğrudan tasavvufu aradan çıkartarak sorunları aşmak mümkün değildir. Muhammed Gazali’nin ifadesiyle tasavvuf maden gibidir. Toprakla karışmış vaziyettedir. Yani gülün dikeni de vardır. Hadis veya ayet gibi mahza hayır olmayabilir. Tasavvufi birikim gerçekten de her düzeyde bilgiye havidir. Kelam gibidir. Bazı alimler kelamı ilaca benzetmişlerdir. Kur’an ve Sünnet gıda gibidir. Her an besleyicidir. Kelam ise ilaç gibidir. Hastalık haricinde gıda gibi her zaman alınmaz. Tasavvuf da gıda gibidir lakin içinde bozuk ve miadı geçmiş yönler olabilir. Bugün İslam dünyası çeşitli sızmalarla maluldür. Batılılar kimi Batılılaşmış Müslüman aydınlar üzerinden kendi görüşlerini ve doktrinlerini İslam toplumlarına zerk ederler. Tasavvuf içinde de ed’iya düzeyinde kalpazanlar vardır. Bunlar manevi yolların kutta-i tariki yani yol kesicileridir. Tasavvufa yönelik itirazların kaynağını teşkil ederler. İçlerinde tasavvufu cerciliğe dökenler olmuştur. Lakin bu yine Mevlana’nın deyimiyle aslının kıymetli olmasından ileri gelmektedir. Aslı kıymetli olmasaydı kimse paranın sahtesini yapmazdı.
*
Buhari şarihlerinden Bedreddin Ayni Memlüklüler tarafından Konya’ya elçi olarak gönderilir ve burada Mevleviliği inceler. Mevlevilerin Mevlana’yı tazimlerinde ileri gittiklerini söyler. Ya da bu algıya kapılmıştır. Bu mülahazası mümkündür de. Bununla birlikte Ayni’de Mustafa İslamoğlu’nun eleştirisi kesinlikle yoktur. Ayni de Celaleddin Rumi’ye Mevlana lakabı verilmesine yönelik herhangi bir itiraz ve eleştiri yoktur. Aksine Mevlana ismini benimseyerek kullanmıştır. Mevlana deyimine veya ifadesine bugüne kadar Mustafa İslamoğlu’ndan başka itiraz edenle karşılaşmadım. Olsa bile bu lakabı taşıyanların yanında itirazcıların mesabesi hiç mesabesindedir. Zira itiraz gerekçesizdir.
Hanefi mezhebine mensupluğuyla ve Türk oluşuyla iştihar eden Bedreddin Ayni, 823 tarihinde (hicri) Konya’yı ziyaret eder, ahvalini tetkik eder. Mevlevilerin pirlerini muhabbette ifrat ettiklerini mülahaza eder. Ya da görüşü bu yöndedir. Bedreddin Ayni, Melik Zahir Tatar’ın biyografisini kaleme almış ve burada Türk asıllı Memlüklü hakanı Melik Zahir’le alakalı sürekli olarak ‘mevlana’ ifadesini kullanmıştır. Eser boyunca sürekli olarak ‘Mevlana es sultan’ ifade ve kalıbına rastlamaktayız (*). Bugün Fas gibi ülkelerde hem devlet adamlarına hem de ilmiye sınıfı mensuplarına hitaplarda ‘mevlaya’ ifadesi kullanılmaktadır. Mevlaya, Mevlana ifadesinin tekilidir. "Efendim, üstadım ve mirim" anlamına gelmektedir. Günümüzde de Mevlana tabiri ilmiye sınıfı içinde tedavüle devam etmektedir.
Mevlana Halid-i Bağdadi müceddit sıfatıyla anılan Nakşibendiliğin mühim siması arasındadır. Hindistan alimlerinin birçoğu mevlana sıfatıyla anılmaktadır. Mevlana Ebul kelam Azad, Mevlana Mevdudi ve Mevlana Şibli Numani bunlardan sadece bir kaçıdır. Allah’ın isimlerinin ve sıfatlarının kullanılmasında ise yasak olan şey bu isimlerin ıstılahi olarak kullanılmasınadır. Bu ıstılahlar da yerden yere coğrafyadan coğrafyaya değişiklik arz eder. Sözgelimi Abdu Rabbu’r Resul ismi Afganistan mücahit reislerinden Sayyaf’ın ismidir. Bununla birlikte bazen Allah’a isnat edilmeden abd kelimesi doğrudan abdunnebi veya abdurresul ya da abdulhaseyin gibi isimlerde de kullanılmaktadır. Bu isimlerin Arap diyarında kullanılması sakıncalıdır. Zira, bu coğrafyanın anlayışında kul ile Allah arasında abdiyet sıfatı karıştırılmakta ve kula perestiş ve ubudiyet isnat edilmektedir. Lakin Arap olmayan diyarlarda abd, kul ile sınırlı olmayıp hizmetçi, köle anlamında kullanılmaktadır ve bu farktan dolayı da Peygamberin hizmetkarı anlamındadır. Mevla veya mevlana meselesi de böyledir. Abdu Menaf gibi tabirler de Menaf oğulları anlamında kullanılmalıdır. Kulu kölesi anlamına gelse de bu dünyevi rütbelerle veya statüyle alakalıdır. Diyarı Arabın haricinde hatta bazen dahilinde de abd kelimesinin Allah’ın dışındaki varlıklara izafetinde doğrudan tapınma karinesi yoktur.
Bedii meselesi de böyledir. Günümüzde ıstılahi anlamda değil de lugavi anlamında bedii ismi fani kullar için de kullanılmaktadır. Bunlardan birisi de Müslüman Kardeşlerin hapisteki son mürşidi Muhammed Bedii’dir. Mardin Artuklu Üniversitesinin Rektörü Bedii Umay da bedii ismini taşıyanlardan bir başkasıdır. Bedii Faik Akın da tanınmış kalem erbabı arasındadır. Burada erbabı da kullandık; rabbin çoğuludur. Elbette erbabı mecaz olarak kullandık usta anlamına gelmektedir. Demek ki mesele çok yönlü ve boyutludur. Mustafa İslamoğlu’nun ileri sürdüğü mahzurları taşımamaktadır. Peki bu yüklenme niye?
Hürriyet gazetesinden Ahmet Hakan’ın Mustafa İslamoğlu ile gerçekleştirdiği söyleşide IŞİD’le ilgili şikayetler var. IŞİD’in panzehiri Mevlana’nın anlayışıdır. Bununla birlikte tezat biçimde Türkiye’nin IŞİD haritasında Konya’nın önlerde seyrettiği ifade ediliyor. Demek ki Mevlana diyarında pek anlaşılabilmiş değil. Bunun nedeni de tefritçilerdir. Kaldı ki bu bir imtihan sırrıdır oğlu Alaeddin bile babasını anlayamamıştır. IŞİD’in yolunu döşeyenler Mevlana değil ona gölge edenlerdir. IŞİD’çilerin panzehiri Mevlana’dır, lakin onu iki kesim anlayamaz. Bir IŞİD damarına laktın olanlar bir de aşk mesleği ile batiniliği birbirine karıştıranlardır. Bu yönde, Mustafa İslamoğlu ile Cemalnur Sargut madalyonun iki yüzünü temsil ediyorlar.
*Er Ravdu’z Zahir Fi Sireti el Melik ez Zahir (Tatar), Bedreddün Ayni, takdim Muhammed Zahid el Kevseri, El Mektebetü’l Ezheriyye Littürasi. S. 21