Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı Başkanı ve Osteoporoz Tanı ve Tedavi Ünitesi Sorumlusu Prof. Dr. Gülseren Akyüz, osteoporoz hakkında bilmek istediklerinizi anlatıyor.
OSTEOPOROZ nedir ?
Osteoporoz, halk arasında "kemik erimesi" olarak bilinse de bu doğru değildir. Kemiklerde zayıflık da diyebileceğimiz osteoporoz, kemik kütlesinde kayıp ve kemik yapısında bozulma sonucu kemiğin kırılganlık riskinde artma sonucu kırıkların ortaya çıkması ile karakterize bir iskelet sistemi hastalığıdır.
OSTEOPOROZ hakkında kimlerin bilgi sahibi olmaya ihtiyacı var ?
Genç veya yaşlı, kadın ya da erkek herkesin osteoporoz hakkında bilgi sahibi olması gerekir. Çünkü osteoporoz sadece kadınların ve menopoz döneminin hastalığı değildir.
BU HASTALIK NEDEN ÖNEMLİ ?
* Dünya nüfusu giderek yaşlanıyor ve OSTEOPOROZ görülme riski artıyor.
* İnsanlar kemikleri kırılmasın, boyları kısalmasın istiyor.
* Yaşam kalitesini korumak ve ağrısız bir yaşam sağlamak hedefleniyor.
OSTEOPOROZ ortaya çıktığı zaman bu hastalık ile yaşamayı hastalara öğretmek gerekiyor. Dünyada 60 yaş ve üzerindeki insan sayısı giderek artmakta ve beklenen yaşam süresi uzamaktadır (Tablo:1).
Tablo:1. Yeryüzünde 60 yaş ve üzeri insan sayısı (Milyon kişi )
ÜLKELER-------- 1950-------- 1985 -------- 2025
A. B. D.------------- 18.5 ----------- 37 --------- 67
Batı Avrupa -------- 50.5 ---------- 87---------- 129
Dünya Bankası'nın Birleşmiş Milletler Nüfus Bölümü'nce yapılan bir araştırmaya göre dünya nüfusunun 2100'lü yıllarda 11 milyara ulaşacağı, bu artan nüfusun % 95'inin gelişmiş ülkelerde olacağı ve çoğunluğun da 45 yaş üzeri kadınlardan meydana geleceği belirtilmektedir. 50 yaşın üzerinde beyaz tenli postmenopozal kadınlarda yaşam boyu ölüm riski açısından birinci sırada koroner kalp hastalığı yer almakta iken ikinci sırayı meme kanseri ile kalça kırığı paylaşmaktadır (Tablo:2).
Tablo:2. 50 yaşın üzerinde beyaz tenli postmenopozal kadınlarda yaşam boyu ölüm riski
KORONER KALP HASTALIĞI % 31.0
KALÇA KIRIĞI % 2.8
MEME KANSERİ % 2.8
RAHİM KANSERİ % 0.7
Amerika'da 60 yaş üzerindeki kadınların % 40'ı ve erkeklerin % 12.5'unda OSTEOPOROZ vardır. Avrupa Birliği ülkelerinde 50 yaşın üzerinde her 3 kadından biri ve 5 erkekten birinde OSTEOPOROZ görülmekte; her 30 saniyede bir, OP'a bağlı bir kırık meydana gelmektedir
Yılda ortalama 1.3 milyon kırığın sebebi OSTEOPOROZ' dur. Amerika'da OSTEOPOROZ ve sonuçlarını tedavi etmek amacıyla yılda ortalama 13.8 milyar dolar harcanmaktadır. İngiltere'de bu rakam yılda ortalama 750 milyon sterlindir
Ülkemizde ise hastalığa tanı koyma ve ilaçla tedavi etme durumunda hasta başına maliyet 3-6 milyar arasında iken kırık olduğunda hastane, protez, ameliyat ve rehabilitasyon maliyeti ortalama 5 ile 50 milyar TL arasında değişmektedir.
İSKELET SİSTEMİ NASIL GELİŞİYOR ?
Kemiklerimiz "osteoblast" ve "osteoklast" denilen kemik hücreleri tarafından sürekli olarak yapılır ve yıkılır. Bu durum tam bir denge halinde yaşam boyu devam eder. Bu hücreler oluşturdukları kemikten fazlasını yıkarsa iskelet sistemi güçsüzleşir ve kemik kaybı olur. Normalde kemikler, çocukluktan başlayarak 25 yaşına kadar gelişmelerini sürdürür. 25-35 yaş arası kemik açısından en sağlıklı dönemdir. 25 yaşına kadar oluşması gereken doruk kemik kütlesi çeşitli nedenlerden dolayı istenilen seviyeye ulaşamazsa yapılan kemik miktarı az olur. Ve 35 yaşından sonra kemikler korunmadıkları takdirde onları güçlü yapan kalsiyumu yitirmeye başlar. Menopoz sonrası kadınlarda östrojenin azalmasına bağlı kemik kaybı görülür. Bu nedenle egzersiz, kalsiyumdan zengin beslenme, güneş ışığına düzenli maruz kalma, kahve ve kolayı az tüketme ve sigarasız bir yaşam hedefleme gibi değiştirebileceğimiz risk içeren çevresel faktörler sayesinde kemikler korunmaya çalışılır.
OSTEOPOROZ 'da kemiklerimizde ne tür değişiklikler oluyor ?
* Kemiğin hem organik hem de mineral kısmı azalır, total bir kemik kütlesi kaybı olur
* Kemik yapısı özelliğini yitirir ve kırılgan hale gelir
* Hafif şiddetteki travmalarda bile kırık ortaya çıkabilir
* Kemik kütlesi kaybı hızlıdır
* Menopoza erken girildiği takdirde kemikteki yapısal değişiklikler daha hızlı ortaya çıkar OSTEOPOROZ 'da risk faktörleri var mıdır ?
OSTEOPOROZ'da çeşitli risk faktörleri vardır (Tablo-3).
Tablo-3: Osteoporozda risk faktörleri
Vücudumuzdan Kaynaklanan Faktörler
Genetik yapı
Beyaz ırk
Minyon vücut yapısı
Ailede OP öyküsü
Yaş
İleri yaş (70 yaş üstü)
Cinsiyet
Kadın olmak
Yumurtalık fonksiyonlarının kaybı
Erken menopoz
Hiç adet görmeme
Çocuk doğurmamış olma
Şeker hastalığı olması
Guatr hastalığının varlığı
Çevresel (Dış) Faktörler
Beslenme
Yetersiz kalsiyum alımı
Fazla fosfor alımı
Fazla protein alımı
Fazla sodyum alımı
Yaşam biçimini etkileyen faktörler
Sigara kullanımı
Günde 2 fincandan fazla kahve tüketimi
Fiziksel aktivite yetersizliği
Günde 500 ml üzerinde kola tüketimi
Hastalığa bağlı uzun süreli hareketsizlik
İlaç kullanımı
Glukokortikoidler (kortizon)
Tiroid hormonları
Nöbet (Sara) ilaçları
Erkekte OSTEOPOROZ;
60 yaş altında 5 kadına karşılık 1 erkekte görülürken 60 yaş üstünde 2 kadına karşılık 1 erkekte görülür. Yani yaşla birlikte erkekte görülme sıklığı belirgin olarak artar. Sebepleri;
. Testosteron (erkeklik hormonu) eksikliği
. Büyüme hormonu eksikliği
. Bazı ilaç kullanımları
. Bazı sistemik hastalıklar sayılabilir.
FİZİKSEL AKTİVİTE EKSİKLİĞİ günümüzde en ciddi risk faktörlerinden biridir.
. Düzenli spor yapmama
. Kırık sonrası ya da ağır bir hastalık nedeniyle uzun süre yatağa bağımlı kalma
. Sürekli kapalı ortamlarda çalışma, güneş görmeme
gibi nedenleri olsa da kemik dokuda önemli kayba neden olur.
OSTEOPOROZ kırıkla mı başlar ?
OSTEOPOROZ'da en önemli bulgu omurga, kalça, el bileği veya kaburga kırıkları olsa da başka belirtileri de vardır:
. Ayakta uzun süre durmakla ortaya çıkan, oturmakla geçen bel ve sırt ağrısı
. Boyda kısalma (3 cm. üzerinde osteoporoz lehinedir) ve kamburluk olması
. Özellikle geceleri görülen bacak krampları
. Karında bombeleşme
. Saç ve dişlerde kayıp
NASIL TANI KOYALIM ?
OSTEOPOROZ tanısı koymak için bel ve sırt filmleri, kemik mineral yoğunluğu ölçümü, kan ve idrarda kemik yapım ve yıkım belirteçlerine bakılabilir.
KEMİK MİNERAL YOĞUNLUĞU ÖLÇÜMÜ:
Ne zaman yapılmalı ? Kimlerden istenmeli ? Kemik mineral yoğunluğu ölçümü, hekim gerekli gördüğü zaman ve yine onun uygun bulduğu sıklıkta (en az 1.5 -2 yıl) yapılmalıdır. Risk faktörlerinin varlığında menopoz sonrası 2 yılda bir; risk faktörü yoksa 5 yılda bir yinelenmesi yeterlidir. Bu arada kemik mineral yoğunluğu ölçümünün OSTEOPOROZ tanısı koymada tek kriter olmadığı, bel ve sırt filmlerinin kırığı göstermede daha gerekli olduğu unutulmamalıdır. Kemik mineral yoğunluğu ölçümü ile osteoporozun etkin olduğu bilinen omurga ve kalça bölgesi incelenir. Kemik mineral içeriği ve genç erişkinlere göre alınmış olan T-skoru değerleri ile yaş grubu karşılaştırmalı Z-skoru değerlerine bakılır ve hastanın kemik durumu değerlendirilir. Kemik mineral yoğunluğu ölçümlerinin yorumunu olumsuz etkileyen ve yanlış sonuç verdiren faktörlerden de bahsetmekte yarar vardır:
. Başka kemik hastalıklarının varlığı (Osteoartrit - eklemlerde veya osteomalasi gibi)
. Omurgada damarsal kalsifikasyon olması
. Eklemlerde metal objelerin bulunması
. Önceki kırıklar (omurga, kalça, el bileği)
. Ağır omurga deformiteleri (skolyoz gibi) Böyle durumlarda kemik yoğunluğu normalin üzerinde iyi çıkabilir, bu da altta yatan osteoporoz hastalığının teşhis edilmesini güçleştirebilir. Bel ve sırt filmlerinde OSTEOPOROZ'a bağlı değişik derecelerde değişiklikler görülür
BİYOKİMYASAL İNCELEMELER OSTEOPOROZ'da laboratuar tetkik olarak serumda total/iyonize kalsiyum, inorganik fosfor, alkalen fosfataz, 25 hidroksi D Vitamini, parathormon; idrarda kalsiyum ve kreatinin gibi son derece kolay ve ucuz yöntemlerle bakılan testler istenir. Testlerin normal olması OSTEOPOROZ 'da beklenen bir durumdur. Sonuçların normalden farklı çıkması başka rahatsızlıkları akla getirmelidir.
Ancak menopoz öncesi genç kadınlarda, erkeklerde ve çocuklarda sebebi araştırmak amacı ile ya da uzun süreli bir tedavi planlanırken izlem kriteri olarak diğer hastalıkları eleyebilmek için ayrıntılı laboratuar tetkikler (kan şekeri, büyüme hormonu, testosteron, tiroid fonksiyon testleri gibi)'e ilave olarak kemik yapım ve yıkım belirteçlerine bakılmalıdır (Tablo-5). Tablo- 5.
Kanda ve idrarda kemik yapım ve yıkım belirteçleri
Kemik Yapımı----------------------------------- Kemik Yıkımı
SERUM------------------------------------------- SERUM
Total alkalen fosfataz--------------------------Tartrat-rezistan asid fosfataz
Kemiğe özgü alkalen fosfataz---------------Gama karboksi glutamik asit
Osteokalsin
Prokollajen tip I
Prokollajen tip II
İDRAR------------------------------------------- İDRAR
YOK------------------------------------------- Kalsiyum/kreatinin
Deoksipiridinolin
Piridinolin
Hidroksilizin/glikozidler
N-telopeptid/C-telopeptid
OSTEOPOROZ tedavisi mümkün bir hastalık mıdır ?
. OSTEOPOROZ 'un tedavisi mümkündür
. Ancak kemik kaybını önlemeye çalışmak tedavi etmekten daha önemlidir. Bu nedenle OSTEOPOROZ'un başlangıç döneminde amaç; kişinin kemik yoğunluğunu en yüksek düzeye ulaştırmak ve özellikle hızlı kemik kaybını önlemektir. OSTEOPOROZ 'un ilerleyen dönemlerinde tedavide amaç; kemik yoğunluğunu artırmak ve kırık riskini azaltmaktır.
. Kalsiyum ve D vitamini desteği kemik kaybını yavaşlatabilir; ancak durdurmaz. Bu nedenle, sadece kalsiyum/D vitamini alımı tedavi olarak kabul edilmemelidir.
OSTEOPOROZ Tedavisinde Kullanılacak İdeal İlaç ;
* Kemik yıkımını baskılamalı
* Kemik yapımını uyarmalı
* Kemik döngüsünün hızını azaltmalı
* Ekonomik olmalı
* Yan etkisi az olmalı
* Kolay kullanılabilmeli
* Kemikte birikmemeli
Henüz böyle bir ilaç mevcut değildir!
OSTEOPOROZ 'da Fizik Tedavi ve Egzersizler neden gerekli ?
* Ağrının giderilmesi
* Duruşun düzeltilmesi
* Fonksiyonel kayıpların azaltılması
* Oluşabilecek sakatlıkların önlenmesi
KİMLERDE KIRIK OLABİLİR ?
* Düşme riski yüksek olanlar !
* Tedaviyi devam ettirmeyenler !
Düşme riski neden yükselir ?
* İleri yaş grubundaki insanların işitme, görme, kas gücü azalması, denge bozukluğu gibi nedenlerden dolayı düşme riskleri yüksektir
* Dikkati azaltan ilaçlar veya alkol kullanımı düşmeyi kolaylaştırır
* Yüksek tansiyon gibi başka kronik hastalıkların varlığı sorun çıkarabilir
Kırıklar nerelerde olabilir ?
* Omurga (Bel veya sırt bölgesi)
* Kalça
* El bileği
* Ayak bileği
* Kaburgalar
* Ve diğer bölgeler Kimler, nasıl düşer ?
* 50 yaş civarındaki insanlar düşerken kendilerini öne attıkları ve ellerini yere dayadıkları için el bileklerini daha kolay kırarlar
* Daha ileri yaşlarda ise arkaya doğru düşmeler sık görülür ve bu nedenle kalça kırıkları yaşlılarda daha fazladır
Düşmeyi nasıl önleyebiliriz ?
* Uygun giysi ve geniş tabanlı ayakkabılar
* Düzenli göz ve kulak muayenesi
* Ayağa kalkma ve yürüme esnasında gerekirse destek kullanımı
* Düzgün yolda yürüyüş
* Uzanmak ve ağır taşımaktan kaçınma
* Yavaş ve emniyetli hareket etme
Düşmeyi önleyemezsek ...
KIRIK OLABİLİR !
Omurgada kırık nasıl meydana gelir ?
* Kırık için her zaman şiddetli bir darbe olması gerekmez, bazen yere ani eğilmelerde bile meydana gelebilir
* Omurgayı oluşturan kemikler ani ve yanlış bir hareketle, örneğin yerden bir şey alırken öne doğru eğilmekle bile kırılabilir
* Omurga kırıkları bazen hiç ağrısız, yani sessiz meydana gelebilir
* Kırık sonrası biraz boy kaybı olur Omurgada kırık olduğu nasıl anlaşılır ?
* Omurgada kırığın olmasıyla birlikte şiddetli bel ve sırt ağrısı başlar
* Bazen hastayı yerinden kıpırdatmayacak derecede ağrı ve hareket kısıtlılığı olur
* Ağrı oturmakla, yatmakla artar
Böyle bir durumda ne yapalım ?
İstirahat birinci kuraldır
* Arkası yüksek, bel bölgesi destekli sandalyeler çok uygundur
* Küçük bir yastıkla bel desteklenebilir
* Kısa süreli (10 gün) korse kullanımı uygundur, ancak uzun süre kullanıldığı takdirde hareketsizlik nedeni ile kemik kaybı daha da artabilir, dikkatli olmak gerekir.
OSTEOPOROZ 'da Egzersiz ve Rehabilitasyon Prensipleri
* Ayakta duruşun mümkün olduğunca düzeltilmesi
* Kırığa neden olabilecek aktivitelerin, ağır işlerin kısıtlanması
* Sırt kaslarını germe ve güçlendirme egzersizlerinin öğretilmesi
* Bel, karın kaslarının güçlendirilmesi Neden egzersiz gerekir ?
* Egzersiz, kemik yapımının uyarılmasına yardımcı olur
* Egzersiz, kalsiyumun kemiğe yerleşmesini kolaylaştırır
* Egzersiz, kasları güçlendirir
* Egzersiz, duruşun düzelmesini sağlar
* Egzersiz, deformitelerin oluşmasını ve şişmanlığı önler Ne tür egzersizler yapalım ?
* Sırt kaslarını germe egzersizleri
* Gevşeme egzersizleri
* Bel, sırt, karın kaslarını güçlendirme egzersizleri
* Duruş ve denge egzersizleri
* Solunum egzersizleri
Öne doğru eğilmelerden kaçının !
* Dik durun ve sırt kaslarını güçlendiren ekstansiyon yönünde egzersizler yapın !
Hangi sporları yapalım ?
Hangi aktiviteler iyidir ?
Önerilen Spor ve Aktivite Türleri
* Tempolu yürüyüş (Her yaşta ve her zaman)
* Yüzme (özellikle sırt üstü yüzme)
* Tenis (Düşmeye dikkat)
* Golf
* Kayak (Düşmeye dikkat)
* Dans (Her yaşta ve her zaman)
Önerilmeyen Spor ve Aktivite Türleri
* At binme (Düşme riski yüksek)
* Kano
* Rüzgarda surf yapma
* Futbol
* Araba kullanma (Hareketsizlikten dolayı)
* Bisiklete binme (Fleksiyon yönünde hareket gerektirdiği için)
SON OLARAK ; OSTEOPOROZ riskini azaltmak için
* Sigarayı bırakın
* Aşırı alkol almayın
* Düzenli egzersiz yapın
* Kalsiyum alımınızı artırın
* Aşırı kahve ve kola içmeyin
* Güneşten yeterince yararlanın
* Bir sorun olduğunda hekiminizle görüşün
Sabah