Dede Korkut deha derecesinde zeki bir insan. Azrail ve melekler itikadını anlatmak için mizahi bir hikaye kurgulamış. Henüz İslam’ı yeni kabullenmiş ve derinleşmemiş bir topluma ancak böyle bir komedi türü anlatım ile bu melekler hakikati anlatılır.
Duha Koca Oğlu Deli Dumrul’dur adı. Bir çayın üzerine köprü kurar geçenden otuz üç akçe, geçmeyenden döve döve kırk akçe alır. Hem de topluma meydan okur, “Benden deli, benden güçlü er var mıdır ki çıksın benimle savaşsın. Benim erliğim, bahadırlığım, kahramanlığım, yiğitliğim Rum’a, Şam’a gitsin, ün alsın” der.
Bir gün köprüsünün yanında bir oba ağlaşırlar, bir yiğit hasta düşmüştür, bir süre sonra ölür. Deli Dumrul sorar, kimin o adamı öldürdüğünü, onlar da “al kanatlı Azrail” derler. Azrail’in hakikatini, hareket tarzını bilmeyen Deli Dumrul Allah’tan yardım diler, ”Azrail’i bana göster, onunla savaşayım neden bu güzel yiğidin canını almış?”
Hak Taala‘ya Deli Dumrul’un sözleri hoş gelmez. Azrail’e emreder, ”git ona görün benzini sarart, canını hırıldat” der. Deli Dumrul arkadaşlarıyla otururken Azrail gelir ona görünür, birden Deli Dumrul’un gözü görmez, eli tutmaz olur. Deli Dumrul beklenmedik bir olayla Azrail’i çağırır.
Deli Dumrul, Azrail’in farklı birisi olduğunu ona sorar.
Bre ne heybetli ihtiyarsın
Kapıcılar seni görmedi
Çavuşlar seni duymadı
Benim görür gözlerim görmez oldu
Tutar benim ellerim tutmaz oldu. 126
Azrail konuşur gücünü heybetini anlatır.
Özü güzel kızların, gelinlerin canını çok almışım
Ak sakallı, kara sakallı yiğitlerin canını çok almışım.
Azrail kızar, canını almaya geldiğini söyler. Deli Dumrul da kızar, canını almak için saldırır. Fakat Azrail güvercin olur uçar. Deli Dumrul’un kılıcı elinde kalır. Güler. Onu korkuttuğundan övünür. Kaçtığını görünce Doğan’ı ile peşine düşer. Azrail atın gözüne görünür, at yıkılır, Azrail Deli Dumrul’un göğsüne oturur.
Deli Dumrul, Azrail’in üstünlüğünü kabul eder.
Bre Azrail aman
Tanrı’nın birliğine yoktur güman
Ben seni böyle bilmezdim
..
Canımı alma Azrail Meded
Azrail, kendisine değil Allah’a yalvarmasını ister, kendisi emir kuludur. Deli Dumrul Azail’e “sen aradan çık ben Allah ile konuşayım” der, Allah’a yalvarır.
Yücelerden yücesin
Kimse bilmez nicesin
Güzel Tanrı
..
Benim canımı alacaksan Sen al
Azrail’i almağa bırakma, der.
Bu sözler Allah’ın hoşuna gider. Azrail’e “Deli Dumrul, yerine can bulsun” der.
İhtiyar babasına gider, canını ister.
Dünya tatlı can aziz,
Canımı kıyamam belli bir
Benden aziz, benden sevgili anandır
Oğul anana var.
Anası da
Dünya tatlı can aziz
Canımı kıyamam belli bil der.
Deli Dumrul bu sefer hazretlisi eşine varır. Eşi;
Bir canda ne var ki sana kıyamamışlar
Arş şahit olsun sekizinci kat gök şahit olsun
Yer şahit olsun gök şahit olsun
Kadir Tanrı şahit olsun
Benim canım senin canına kurban olsun, der.
Dede Korkut’un insan oğlunun ejderhası diye tasvir ettiği Deli Dumrul, eşinin canının alınmasına razı olmaz.
Alırsan ikimizin canını beraber al
Bırakırsan ikimizin canını beraber bırak
Keremi çok Kadir Tanrı dedi
Deli Dumrul’un sözü Allah’a hoş gelir, anasının, babasının canını Azrail alır, “iki helalliye yüz kırk yıl ömür verdim” der.
Dede Korkut gelir kapanışı yapar hikmeti ve duayı yapar.
Yerli kara dağların yıkılmasın
Gölgeli koca ağacın kesilmesin
Taşkın akan güzel suyun kurumasın
Kadir Tanrı seni namerde muhtaç etmesin
Ak alnında beş kelime dua kıldık, olsun kabul
Derlesin toplasın
Günahını adı güzel Muhammed’e bağışlasın hanım hey!...
Deli Dumrul bir fars örneğidir. Güldürme öğelerinden hareket ederek bir hakikati veya bir eleştiriyi meydana getirmektir. Dede Korkut çok büyük bir tasarım ve dramatik güçle harika bir kurgu ile yazılmıştır. O günün şartlarında böyle bir eser meydana getirmek Dede Korkut’u büyük bir sanatçı kimliğine kavuşturur. Don Kişot da bu yoldadır. Her ikisi de yiğitliğe halel vermeyen kimlikleri ile görünürler. Saf, hatalarından dönen şahıslardır. Ulvi hakikatleri mizahi kimlikle fiktif şekilde anlatmak zor bir alandır. Bu benzeri olmayan bir harika eserdir.