Şer, kötülük, günah ve zarar veren hususları ifade eden bir kelimedir. Ehven-i şer ise şerrin hafif olanı anlamına gelmektedir. Istılahta ise ehven-i şer, şer olmayıp adalet-i izafiyeyi ifade eden bir durumdur. Çünkü hayatta mutlak hayır ve mutlak şer çok cüzidir. Mutlak hayır farzlar, mutlak şer ise haramlardır. Ama bu ikisi arasında çok geniş bir saha vardır. Bu geniş saha ruhsat ve kerahet dairesidir. Muamelatın ekseri bu sahada cereyan eder.
Şer ikiye ayrılır: Birincisi mutlak şerdir. Buna hayır gibi görünen ama sonuçta şer ile biten iyi işler de dâhildir. İşler sonuçları ile değerlendirilir. Yani şerre götüren ve sonu şer ile biten hayırlı iş de mutlak şerdir. Kötülük ve şerlerin çoğu iyi niyetten ve iyi gibi görünen kötü fiillerden çıkar. Cehennemin yolunu yapan hep iyi niyet taşlarıdır. Şeytanın hayırlı gibi görünerek ibadet etmesi onu hayırlı yapmadı, bilakis şerrinin çoğalmasına ve başkalarına sirayet etmesine yardımcı oldu. Kendisinin de enaniyetini ve kendine güvenini artırarak şer işlemeye cesaret verdi. Akıllı insan işin sonunu gören ve hayır gibi görünen işlerin sonucunu anlayarak ondan vazgeçendir. Bediüzzaman Nice iyiler var ki iyilik zannı ile kötülük yaparlar (Münazarat, 1996, s. 51) dediği husus bu olsa gerektir.
İkincisi ise Ehven-i Şerdir. Bu, görünüşte şer gibi de olsa sonunda hayırla neticelenen ve baştaki zararı kat kat telafi edecek olan iyi sonuçlar doğuran şer gibi görünen fiillerdir. Rahatın zahmette ve meşakkatte olması buna en güzel örnektir. Cihada asker sevk etmek ve kangren olmuş parmağı kesmek de sonu hayırla biten bir fiildir.
Kâinatta genellikle ehven-i şer kuralı hâkimdir. Her şeyde hayra ve şerre sebep olabilecek unsurlar vardır. Bu unsurlar genellikle izafi hakikatlerdir. Bunun için bir şey hakkında hayırdır veya şerdir diye kesin hüküm vermek yanlıştır. Neye göre ve kime göre şerdir veya neye ve kime göre hayırdır deme durumu söz konusudur. Bundan dolayı Bediüzzaman Âlemin her halinde hayr-ı mahz olmaz. Ehven-i şer bir adalet-i izafiyedir (Münazarat, 122-123) demiştir.
Kuran-ı Kerimin nüzulü tedricilik kanunu ile olmuştur. Bunun hikmetlerinden birisi de insanların seciyelerine işlemiş olan kötü alışkanlıklardan ehven-i şer metodu ile yavaş yavaş vazgeçirmektir. Peygamberimizin (sav) aşamalı olarak içkiyi ve faizi yasakladığı, köleliği aşamalı olarak kaldırdığı bir gerçektir. Burada tamamen hayra giden yolda bir müddet ehven-i şer metodunu uyguladığını görmekteyiz.
Ehven-i şer sosyal hayatta bir esneklik ve rahatlık sağlar. Az müsadekar olmak nisbî bir hakikattir. Ancak bu iyi niyetle hayra yol açmak için uygulanan bir prensiptir. Eğitimde öğretmen öğrenme ortamında öğrencilerin hatalarına göz yumar ve öğrenmeyi sağlamak için yapılan yanlışları müsamahakâr davranır. İbadet hayatında da mükemmele gitmek elbette ilk aşamada yapılan yanlışları müsamaha ile karşılamaktan geçer. İnsan yanlış yapa yapa nihayet doğru yapmayı öğrenir. Yanlış yapma korkusu ile hareket edildiği takdirde hiçbir zaman iyiye ulaşamayız. Öğrenme ortamında müsamahanın yeri çok mühimdir. İşte bu aşamada Ehven-i şer prensibi ister istemez uygulanmaktadır.
Ehven-i şer, bu imtihan dünyasında hayrı ve şerrin karışık olduğu bir âlemde ifrat ve tefrit ortasında maksada götüren vasat bir mertebe ve bir yoldur. Bilhassa hayırlı ve şerli insanların bulunduğu toplumu idare edenlerce, mutlak adalete yol açacak ve adaleti sağlayacak olan prensip Ehven-i Şer prensibidir. Adalet-i mahzanın mümkün olmadığı bir vasatta idarecileri mutlak zulümden koruyacak olan prensip yine ehven-i şer prensibidir. İyi bir idareci, işinde ve idaresinde ehven-i şer prensibi ile hareket eder. Bundan dolayıdır ki Hz. Ali (ra) Akıllı hayrı ve şerri bilen değil, ehven-i şerri bilendir demiştir.
Sosyal hayatta iyi ve kötü kesin sınırlarla birbirinden ayrılmış değildir. Ortada karmaşık bir durum vardır. Kötü bildiğimiz hadiselerin ve olayların altından iyi sonuçlar çıktığı gibi, iyi olarak gördüğümüz ve bize iyi gözüken pek çok hadiselerin sonuçları kötü olabilmektedir. Sonucu önceden kestirmek güçtür. Bunun için sosyal hadiseleri değerlendirirken peşin yargılar insanları çoğu zaman yanıltmaktadır. İki tam sayı arasında sonsuz sayı olduğu gibi, iki renk arasında bile sonsuza yakın farklı tonlar vardır. Gerçekler detaylarda gizlidir. Sosyal hayatta ehven-i şer prensibini uygulamak sosyal hayatı ve bu hayatın girift yönlerini ve detayları iyi bilmeye bağlıdır.
Siyasi hayat, toplumu iyiye veya kötüye yönlendirme, tüm toplumu ilgilendiren hususlarda kararlar alma ve kanunlar çıkarma mekanizmasıdır. Bundan dolayı gerçekte çok önemlidir. Alınan yanlış bir karar ve çıkarılan bir kanun iyi olsun kötü olsun bireysel sonuçlardan çok ülkenin tüm insanlarını etkilemektedir. İnsanların arasında hukuk prensiplerinin adil uygulanması ve adil kanunların yapılması çok mühimdir. Toplumda nisbi hakikatler, mutlak hakikatlerden çok fazla olduğu için adalet-i mahza dediğimiz mutlak adaleti sağlamak çok müşküldür. Bundan dolayı çoğu zaman bir nevi ehven-i şer olan adalet-i izafiye düsturları uygulanmış ve toplumun selameti için fert feda edilir, umumun maslahatı namına ferdin hukuku nazara alınmaz denilmiştir. Bu prensibin su-i istimalinden pek büyük zulüm ve haksızlıkların kapısı açılmıştır. Ehven-i şer namına cemaatin selameti için fert feda edilir denilerek pek çok cinayetler işlenmiştir.
Saltanat ve monarşinin kendini muhafazaya çalışması zamanla istibdadı netice vermiştir. İstibdat ise toplumda ahlakı bozmuş ve pek çok fesat şebekelerinin oluşmasına, insanların istidat ve kabiliyetlerinin sönmesine sebep olmuş, insanlık cevherinin işleme ve kabiliyetlerini inkişaf ettirme ortamı olan hürriyet ortamını bulamamış olması da terakki yerine tedenniyi netice vermiştir.
İnsanlık zamanla monarşinin istibdadından kurtulma çaresini bulmuş ve buna Demokrasi adını vermiştir. Demokrasi insanlık cevherinin işlemesine en müsait ortam olan hürriyet ortamını sağlayan bir idari sistemdir. İnsanlık için esas olan hürriyettir. İnsanlığı maddi ve manevi olarak mahveden ise her nevi istibdattır. İstibadı netice veren istibdadın devamını sağlayan dayanaklar ise birisinin hatası ile başkasını mesul etmek ve toplumun selameti için ferdi feda eden zalimane prensiplerdir. Hâlbuki peygamberimizin Allahtan getirdiği ve insanın hürriyetine yol açan temel ölçü ise Hürriyet-i hakiki ile Adalet-i mahza olan Birisinin hatası ile başkası mesul olmaz Bir ferdin hukuku bütün insanlık için bile olsa feda edilemez prensipleridir.
Kuranın insanlığa gösterdiği ve peygamberimizin (sav) insanlığa açtığı ve uyguladığı Adalet-i mahzanın uygulanması ile insanlığa örnek olarak sunduğu Asr-ı Saadet ortamının çok uzağındayız. Peygamberimizin mübarek sözleri ile Hilafet otuz sene olmuş, insanlığa bir saadet dönemi yaşatmış, sonrasında ise bir nevi aldat-i izafiye ve ehven-i şer olan saltanat dönemine geçilmiş ve suri bir hilafet ile 1300 sene bilfiil padişahlık yönetimi ile toplumlarda kısmi bir adalet sağlanmıştır. 19 Asırda saltanat tamamen istibdada ve zulme yönelince insanlık ona karşı adat-i izafiye olan ve hürriyet ortamını sağlayarak insanlık hak ve hürriyetlerini temin eden Demokrasi prensiplerini geliştirmiştir. Böylece demokrasi Adalet-i mahazaya zemin hazırlayan Ehven-i Şer bir sistem özelliği göstermiştir. İstibdadın karşısında Demokrasi Ehven-i şer durumuna dönüşmüştür. Bediüzzaman bunun için Demokratları ehven-i şer olarak desteklemiştir. Burada Bediüzzamanın şahıs odaklı değil, fikir odaklı bir siyasi çizgi takip ettiğini görmekteyiz.
Bediüzzaman siyasilere yazdığı mektuplarında hep Birinin hatası ile bir başkası mesul olmaz bir ferdin hukuku tüm insanlık için de olsa feda edilemez prensiplerinin tatbikini ister. Demokrasinin temel felsefesi olan halka hizmet düsturunu memuriyete kadar genişleterek peygamberimizin (sav) Kavmin efendisi ona hizmet edendir hadisi çerçevesinde değerlendirmiş ve Memuriyet ağalık değil, halka hizmettir şeklinde değerlendirerek bu şekilde uygulanmasını ve demokratlığın bu prensibe dayanması gerektiğini ders verdiği görülecektir.
Zamanımızda Hürriyet-i hakikiye giden yolun demokrasiden geçtiğini vurgulayan Bediüzzaman bu zamanda saltanatın zalimane düsturu olan cemaatin selameti için ferdin hukuku nazara alınmaz prensibinin geçerliliğinin kalmadığını açıklar. Demokrasi döneminde saltanat döneminin ehven-i şer kabul ettiği bu prensibin geçerliliğini yitirdiğini, zulüm ve haksızlılara sebep olduğunu vurgulayarak artık ehven-i şerrin bu prensip değil, demokratik prensipler olduğunu vurgulamıştır. (Emirdağ Lâhikası, 2006, s. 360)