Şahısları haddi aşan büyütme ile had bilmezlikle onları kendi havsalasını hapsetmek arasında ifrat ve tefrit kadar fark var. Hele bu şahıslar büyük şahsiyetler ise durum daha da vahim; o büyükte tecelli eden hakikati görmeye engeller bu büyütme veya hapsetme.
Onları büyük kılan taşıdıkları hakikat, yüklendikleri hikmet, zahiri görüntüleri değil. Daha büyük hakikati götüren ve gösteren bir vasıta, bir köprü onlar. Köprü köprüdür; Ay’da yansıyan Güneş’in aksidir. Aksi bakış ışığı eksiltir, gölgeyi kalınlaştırır.
Büyük gönüller büyük tecellilerin mazharıdır, ma’kesi değil. Bu ayrımı yapmamak kadar kendi dar havsalasını o büyük mazharı sokmak; dar alanda sıkışmış zihnin garabeti, tefrit karanlığında kalmışlık hali.
Bu zihindeki garabetlerin çarpışmasından ne doğar? Muhabbet der ama kendince, uhuvvet der ama kendi dairesince, ittifak der ama kendi etrafınca… Duvara çarpar geri gelir bu tür darlaşmış sözler, kemiksiz kelimeler.
Tecelliler arasında akışkan geçişkenlik kurmak, had bilme dersi verdiği gibi hakikati bütün zenginliği ile kavrama kabiliyeti kazandırır, illaki kap ve kapasitenin müsaadesi kadar. Ötesi ötedir; herkes kendi kapasitesinden sorumlu değil midir? Had, haddini bilmekle başlar; edep de budur.
Kalbin büyüğün kalbinde karşılık bulması; aranılan hakikatle yüzleşmedir. Kimince zihinsel seviyede kalır bu buluşma, kimince de ruhdaşlığa kadar gider. Bu da bir nasip meselesi.
Birbirleriyle çarpıştırarak kıyaslama değil de hakikatin renklerini, tecellinin zenginliğini görme penceresinden bakıldığında daire genişler, ufuk enginleşir, kuşatıcı derinliğe erişilir. Ümmet şuuru başka nasıl oluşur, ittihad-ı İslam başka nasıl gerçekleşir?
Dar alanda sığıştırma tefriti ile putlaştırma ifratı; büyük hakikati ulaşmaya engel iki büyük pranga. Hakikat mizanına, denge yolda vasat adımlarla gitmekle ulaşılır.