Dışişleri Bakanlığı adına 2006 yılından itibaren Yunanistan'da envanter çalışması yapan Marmara Üniversitesi Mimarlık Tarihçisi Dr. Neval Konuk Halaçoğlu, Tanzimat Döneminin en önemli düşünce, sanat ve siyaset isimlerinden Namık Kemal'in Rodos'ta inşa ettirdiği cami, mektep gibi tüm yapıların İtalya ve Yunanistan tarafından kimlikleri değiştirilerek yok edildiğini, sadece Kandilli Mektebinin yıkıntı olarak günümüze ulaştığını söyledi.
Dr. Neval Konuk Halaçoğlu, Rodos'a giderek, 'Vatan şairi' Namık Kemal'in Rodos mutasarrıflığı görevi sırasında halkın ihtiyacına binaen yaptırdığı cami, mektep, mescit gibi mimari yapıların izini sürdü ve bu eserlerin dönüşümlerini ve güncel durumlarını yerinde gözlemledi. Namık Kemal'in 15 Ekim 1884'ten 24 Kasım 1887'ye kadar süren adadaki inşa faaliyetlerini incelen Konuk, araştırmalarının sonucunu AA muhabiri ile paylaştı.
Konuk, Rodos'ta yaptığı arazi çalışması sonucunda Türkçe ve Yunanca yayınların incelenmesiyle elde ettiği yaklaşık 12 yıllık bilimsel bir araştırmanın sonucunda, adada Namık Kemal tarafından inşa ettirilen mimari yapıların tarihçesi, inşa süreçleri, arşiv fotoğrafları ile günümüzdeki mevcut durumlarının tespitinin ilk kez yapıldığını söyledi.
Rodos'ta kaldığı 3 yıl bir ay gibi bir sürede Namık Kemal'in halkın refahı için mücadele ettiğini, Sultan 2. Abdülhamid Han'a resmi yazılar yazarak adanın sorunları hakkında bilgi verdiğini belirten Konuk, "Namık Kemal, adada Türk nüfusunun artmasını ve milli kültürün korunmasını temin yolunda şuurlu bir siyaset yürüttü. Sultan 2. Abdülhamid'e mektup göndererek, görev yaptığı sırada eğitimin yanı sıra iskan ve nüfus politikalarına da özen gösteren Namık Kemal Bey, bölgedeki Türk nüfusunda gözlenen azalmanın ileride devlet açısından olumsuz sonuçlar doğuracağına dikkatleri çeker." diye konuştu.
Namık Kemal'in yaşadığı dönemde adadaki nüfus oranı hakkında bilgi veren Konuk, adanın, Osmanlı döneminde Eski Rodos (Kaleiçi) ve yeni Rodos (Kale dışı) olarak iki yerleşim sahasından oluştuğunu, Eski Rodos'ta Türk mahalleler ile Yahudi Mahallesi yer alırken, Yeni Rodos'ta Rumların yaşadığı köylerin bulunduğunu belirtti.
Dr. Neval Konuk Halaçoğlu, Yuva, Dokuz Sokak, Gani Ahmed, Boynu Kara, Sümbüllü, Mercan Tepe, Kızıltepe, Kumluk gibi Türk Mahallelerinin yanı sıra, şehre yakın, Çayır, Kandilli, Mikse, Uzgur köyleri tamamen, Lindos, Arnita, Salakos, İstiryoz, Katavya, Kalamina köylerinde de kısmen Türklerin yaşadığını kaydetti.
"Namık Kemal, adada Müslüman sayısının hızla azaldığını fark etti"
Adadaki Müslüman nüfus hakkında bilgi veren Konuk, sözlerini şöyle sürdürdü:
Bazı Türklerin din değiştirdi
"Namık Kemal, adada Müslüman sayısının hızla azaldığını fark etti. Namık Kemal Bey, Rodos'ta 1000'i köylerde olmak üzere yaklaşık 6 bin Müslüman olduğunu ve imparatorluğun hiçbir yerinde Müslümanların bu adada olduğu kadar hızlı azalma göstermediğini bildirir. Yunan faaliyetlerine istinaden, böyle giderse elden çıkma tehlikesi dahi bulunabileceğini hatırlatır."
Namık Kemal'in adada bazı Türklerin din değiştirdiğini fark ettiğini aktaran Halaçoğlu, "Müslümanların, 24'ünün din değiştirdiği anlaşılır. Bunun sebebi kendilerine sorulduğunda, İslamiyet'e dair Besmele'den başka bir şey bilmediklerini ve onun için Hristiyan olduklarını söylerler. Mutasarrıf Namık Kemal Bey, yaşanan bu olay neticesinde, halkın eğitim ve din terbiyesi alması için köylerde sayıca çok az olan cami ve mekteplerin çoğaltılmasını, din değiştirilmesinin önlenmesi için gerekli bulur." diye konuştu.
Bunun üzerine Rodos'ta Müslümanlara mescit yapılması için Namık Kemal'in, Sultan 2. Abdülhamid'e durumu arz ettiğini belirten Konuk, padişah tarafından maddi yardım yapılarak cami inşasına başlandığını söyledi.
Namık Kemal'in Rodos adasında yaptırdığı camiler
Namık Kemal'in, Arnita Köyünde Hamidiye Camisi, Kalamina Köyünde Valide Tir-i Müjgan Sultan Camisi ve Çayır Köyünde Şehzade Ertuğrul Camisi yaptırdığı bilgisini veren Konuk, Namık Kemal'in bunları Sultan 2. Abdülhamid'e bir mektupla bildirdiğini, bunun üzerine de yaptığı hizmetten dolayı padişah tarafından imtiyaz madalyasıyla ödüllendirildiğini söyledi.
Dr. Neval Konuk Halaçoğlu, "24 Kasım 1886'da camilerin inşasında katkı ile hizmetleri geçen diğer kişilerin de rütbeleri arttırılır ve madalya verilir. Hamidiye, Tir-i Müjgan ve Ertuğrul Camilerinin ibadete açılış merasimi dolayısıyla köylerde bulunan çocukların sünnetleri yapılır, gönderilen ödenek ile her camide mevlit okutulur, zerde ve pilav ikram edilir." şeklinde konuştu.
Rodos'ta 1886'da tamamlanan 3 caminin de planının aynı olduğunu kaydeden Konuk, kare planlı ve kubbeli olarak inşa edilen camilerde pencereli kubbe kasnağı bulunduğunu söyledi. Son cemaat yerinin revaklı kemer düzenine sahip olduğunu, üç bölümlü ve düz çatılı olduğunu aktaran Konuk, caminin kuzeybatı köşesinde minare yer aldığını belirtti.
"Hamidiye Camisinin yerinde günümüzde bir çocuk parkı var"
İnşa edilen camilerin nasıl bir süreçten geçerek günümüze ulaştığını anlatan Konuk, adanın güneybatısında yer alan Arnita Köyündeki Hamidiye Camisi ile ilgili şunları söyledi:
"Hamidiye Camisi, adanın İtalya idaresine geçtikten sonra göçle azalan Türk nüfusa hizmet verecek olan hoca ve öğretmenin kalmamasıyla ibadete kapandı. Yunan hakimiyeti sonrasında ise kapı ve pencereleri sökülerek, cami harabeye döndürüldü. 1961'e kadar ayakta olan caminin günümüzde, yerinde bir çocuk parkı bulunuyor."
Çayır Köyündeki Ertuğrul Camisi hakkında da bilgi veren Konuk, 2007 yılında Rodos'ta kendi yaptığı bir envanter çalışması sırasında askeri bölge içinde yer alan caminin uzaktan fotoğrafını çekebildiğini, askeri bina olarak faaliyet gösteren caminin günümüzde minaresinin yıkıldığını tespit ettiğini söyledi.
"Tir-i Müjgan Camisi, Katolik Kilisesine çevrildi"
Kalamina Köyündeki Tir-i Müjgan Sultan Camisinin durumunu anlatan Konuk, şu bilgileri verdi:
"Tir-i Müjgan Camisi, 1927-1929 yılında İtalyanlar tarafından yapılan bir dönüşümle, Katolik Kilisesine çevrildi. Yapı, Zafer Leydimiz (Our Lady of Victory) Santa Maria Kilisesi olarak faaliyet gösteriyor. Günümüzde Neohori semtinde, Kathopouli Caddesi, numara 45'te yer alan caminin, minaresi yıkılmasına rağmen ana kütlesi korunmuştur. Ancak son cemaat yeri yıkılmış, kubbe kasnağındaki pencereler kapatılmıştır. Rodos'ta İtalyanlar tarafından üslubu ve işlevselliği değiştirilen Osmanlı mimari eserlerinden Hükümet Konağı binasından sonra tarafımdan tespit edilen ikinci eserdir."
"Osmanlı döneminde açılan mekteplerden sadece bir tanesi ayakta"
Mutasarrıf Namık Kemal Bey'in Rodos'ta yaptığı diğer hizmetlere de değinen Konuk, bunlardan birinin eğitim alanında olduğunu belirterek, şu bilgileri paylaştı:
"1885 yılında Ertuğrul Camisi ile Tir-i Müjgan Camisinin avlularında açılacak mekteplere adada yeni usullerle eğitim veren Medrese-i Süleymaniye mezunlarından muallim atanması ve Meis Adasında açılan okulun muallim maaşının ise devletçe karşılanması talep edilir. Sultan 2. Abdülhamid'in bizzat yaptırdığı bu üç iptidai mektebine muallimler atanır. Şeyhülislamlıkla yapılan temas sonucu İstanbul Fatih ve Bayezid Camii dersiamlarından Ebubekir Sıddık, Mehmed Salim, Mahmud Celaleddin, Süleyman Sırrı ve Mehmed Raif Efendilerin tayini uygun bulunur."
Açılan mekteplerin günümüzdeki durumlarını anlatan Konuk, Kandilli Köyü İbtidai Mektebinin büyük ölçüde hasarlı olmasına rağmen mihrabının halen durduğunu, diğer mekteplerin ise yıkılmış halde olduğunu söyledi.
Konuk, sözlerini şöyle tamamladı:
"Rodos'ta, Hamidiye Camisi, Ertuğrul Camisi ve Tir-i Müjgan Camisi, Rodos'u hakimiyetleri altına alan, İtalya ve Yunanistan tarafından kimlik değiştirilerek ve yıkılarak yok edildiler. Türk okullarından ise sadece Kandilli Mektebi yıkıntı olarak günümüze kadar ulaştı."
AA