Mensûbu bulunmakla şerefyâb olduğumuz İslâm dininin “edille-i şer’iyye= şer’î deliller” diye adlandırılan dört kaynağı vardır:
1. Kitâb, yâni Kur’ân.
2. Sünnet, yâni Rasûl-i Ekrem (sav)’in ef’âl, akvâl ve ahvâli.
3. İcmâ-ı Ümmet, yâni Sahabe ve müctehidin-i izâmın icmâı.
4. Kıyâs-ı Fukahâ, yâni müctehid ve ulemâ-ı İslâm’ın kıyâsı.
Şimdi bu dört delîli ayrıntlarıyla îzâh edelim:
Din-i mübîn-i İslâm’ın asıl kaynağı Kur’ân’dır. Sonra Kur’ân’ın asıl müfessiri olan Rasûl-i Ekrem (asm)’ın Sünnet-i Seniyyesidir. Evet, Kur’ân’ın iki büyük müfessiri vardır:
Birincisi: Kur’ân-ı Azîmüşşân’ın yine kendisidir. Evet, Kur’ân’ın âyetleri birbirini îzâh etmekte ve mücmel bir âyeti başka bir âyet veyâ âyetler tafsîl ve tefsîr etmektedir. Kur’ân’ı, Kur’ân’la îzâh ve tefsîr etmek; bir âyetteki icmâli diğer âyetteki tafsîlle îzâh etmek; müteşâbih olan âyetleri muhkem olan âyetlere göre ma’nâ vermek; nâsih ile mensûhu, has ile âmmı nazar-ı i’tibâra almak ve âyetlerin nüzûl sebebinin târihini bilmekle olur.
İkincisi: Rasûl-i Ekrem (asm)’ın Sünnet’idir. Evet, Zât-ı Risâlet (asm), risâleti itibariyle insanlara Kur’ân’ı açıklamış, âyetlerin hudûdlarını/sınırlarını ta’yîn etmiş, böylece muhtemel yanlış te’vîllerden Kur’ân’ı muhâfaza etmiştir. Bu sebeble, âyetleri, onu tefsîr eden hadîs-i şerîflere göre ma’nâ etmek gerekir. Bunun için de hadîslerin kısımlarını, nâsih ve mensûhunu, mücmel ve mufassalını, vürûd/geliş sebebini ve târihini bilmek ve ona göre Kur’ân ve ehâdîs-i Nebeviyyeyi tefsîr ve îzâh etmek zarûreti vardır. Yoksa, âyet ve hadîsler kasdedilmiş ma’nâlarından tahrîf edilmiş ve dalâlete sülûk edilmiş olur. Bir kısım mücmel âyetleri, mufassal âyetler ve ehâdîs-i Nebeviyye tefsîr ettiği gibi; bir kısım mücmel hadîsleri de mufassal hadîsler îzâh etmiştir. Rasûl-i Ekrem (asm)’ın bir vazîfesi de tebyîndir. Yâni, Kur’ân’ın mücmel âyetlerini îzâh ve beyân etmektir. Aşağıdaki âyet-i kerîme bu hakíkati ifâde etmektedir:
وَاَنْزَلْنَا اِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَانُزِّلَ اِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ
Meâli: “Ey Resullerin en ekremi! İnsanlara inzâl olunan hükümleri, onlara beyân etmen için Biz sana Kur’ân’ı inzâl ettik. Tâ ki onlar tefekkür etsinler.”(1)
Kur’ân’da mücmel olan âyetlerin hükümlerini Rasûlullah (asm)’ın tafsîl üzere (ayrıntılı açıklama) beyân ettiğine bu âyet-i kerîme delâlet eder. Kur’ân’ın ilk muhâtabı ve en büyük talebesi olan bu zât (asm), din nâmına ne söylemiş ise, muhakkak o, Kur’ân’da ya sarâhaten (açık bir biçimde) veyâ işâreten mevcûddur. Bu hadîslerin muhâfız ve hâmilleri (ezberleyerek/yazarak zamanımıza kadar ulaşmasına ve korunmasına vesile olanlar) ise sahabe-i kirâm hazretleridir. Onlar da bu hadîsleri kendilerinden sonraki asırlara sağlam bir an’ane ile ulaştırmışlar ve ümmetin muhakkık âlimleri de bu emâneti onlardan almış ve yine sağlam bir senedle kitâblara kaydetmişlerdir.
Bu sebeble Kur’ân’ı, Kur’ân’la ve hadîslerle ve fukahâ ve müfessirlerin sahabeden alarak bize ulaştırdığı esaslar çerçevesinde tefsîr ve îzâh etmek lâzımdır. Nitekim hadîs-i şerîfte şöyle buyurulmaktır: مَنْ فَسَّرَ الْقُرْاَنَ بِرَأْيِهِ فَقَدْ كَفَرَ
Meâli: “Kim Kur’ân’ı kendi re’yiyle tefsîr ederse, küfre girer. (Yâni, Kur’ân ve hadîsin mufassalına ve sahâbenin icmâı ve fukahânın kıyasına dayanmadan, kendi hevâsına göre Kur’ân’a ma’nâ vermek küfürdür, dalâlettir.)”
Üstâd Bedîüzzamân (ra) da bu mevzu’da şöyle buyurmaktadır:
“Evet, zamân geçtikçe Kur'ân-ı Hakîm’in daha ziyâde hakáikı inkişâf eder demektir. Yoksa -hâşâ ve kellâ- selef-i sâlihînin beyân ettikleri hakáik-i zâhirîyye-i Kur’âniyyeye şüphe getirmek değil. Çünkü, onlara îmân lâzımdır. Onlar nasstır, kat'îdir, esâstırlar, temeldirler. fermânıyla, ma’nâsı vâzıh olduğunu bildirir. Baştan başa hitâb-ı İlâhî o ma’nâlar üzerine döner, takviye eder, bedâhet derecesine getirir. O mensûs ma’nâları kabûl etmemekten --hâşâ sümme hâşâ-- Cenâb-ı Hakk’ı tekzîb ve Hazret-i Risâletin fehmini tezyîf etmek çıkar.
“Demek, maânî-i mensûsa, müteselsilen menba-ı risâletten alınmıştır. Hattâ, İbni Cerîr-i Taberî, bütün maânî-i Kur'ân'ı, muan'an senetle müteselsilen menba-ı Risâlete îsâl etmiş ve o tarzda, mühim ve büyük tefsîrini yazmış.”(2)
Hem Üstâd Bedîüzzamân (ra)’ın dediği gibi âyetler ve hadîsler, “Kim söylemiş, kime söylemiş, ne makámda söylemiş ve ne için söylemiş?” suâllerine göre ma’nâ edilmelidir. Bu zikredilen káideler, Kur’ân ve hadîs için geçerli olduğu gibi, bütün İslâm ulemâsının Kitâblarının ve Risâle-i Nûr’un mütâleası için de geçerlidir. Yâni, ulemâ-i İslâm’ın Kitâblarındaki mücmel bir sözü, başka yerde mufassal (ayrıntılı) olan sözleriyle îzâh etmek ve hangi makámda, ne için ve kime söylendiğini nazar-ı i’tibâra almak lâzımdır.
Üçüncü delîl olan İcmâ-ı Ümmet’e gelince:
“İcmâ: Hazret-i Peygamber (asm)’ın vefâtından sonra herhangi bir asırda İslâm ümmetinin bütün müctehidlerinin şer’î bir hüküm üzerinde ittifâkıdır.”(3)
Demek “İcmâ-ı Ümmet” ta’bîrinde geçen “ümmet” kelimesinden murâd; başta sahâbe olmak üzere müctehid ve müctehidlik mertebesine nâil olan yüksek şahsiyetlerdir.Yoksa, umûm ümmet değildir. Beşerî sistemlerde olduğu gibi bir çoğulculuk veyâ icmâ, şerîatta yoktur. Zîrâ, Kitâb ve sünnete dayalı bir ilme sâhib olmayan kişilerin re’yleri geçersizdir. Onlar hevâlarına dayanırlar ve hakíkí ilimleri olmadığı için ancak zanlarına tâbi’ olurlar. Nitekim Allâhu Teâlâ şöyle buyuruyor:
وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللّهِ إِن يَتَّبِعُونَ
إِلاَّ يَخْرُصُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِن هُمْ
Meâli:“Eğer yeryüzündeki insanların ekserisine uyarsan; onlar seni Allah’ın yolundan saptırırlar ve dalâlet yoluna sevk ederler. Zîrâ onlar, delîle ittiba’ etmezler; ancak kendi zan ve tahminlerine ittiba’ ederler ve onlar, ancak yalan söylerler.”(4)
وَلَـكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ
Meâli:“Fakat, insanların ekserisi bilmiyorlar.”(5)
Bir mes’elede icmâ mün’akid olup gerçekleştikten sonra, artık ondan sonraki asırlarda hiçbir Müslüman, ne kadar âlim olursa olsun ona muhâlefet etmez ve edemez. Meselâ, Sahabe asrında bir mes’elede icmâ olduysa --ki asıl icmâ, onların icmâıdır-- Tâbiín ona muhâlefet edemez. Eğer Tâbiín, bir mes’elede icmâ etmişse, Tebe-i Tâbiín ona muhâlefet edemez ve hâkezâ… Aksi halde, icmâ eden şahıslara dalâlet ve hatâ isnâd etmek gerekir ki, bu durum “Ümmetim (yâni ulemâ-i ümmetim=ümmetimin âlimleri), dalâlet üzerine icmâ etmez” hadîsine muhâlif olduğu gibi, vahyin bize geliş silsilesindeki bir halkaya hatâ isnâd etmek, vahye şübhe bulaştıracağından reddedilir. Çünkü, vahyin bize ulaşması, sahabenin icmâı iledir. Sahabenin icmâını tasdîk ve bize haber veren, tâbiínin icmâıdır. Tâbiínin icmâını tasdîk ve bize ihbâr eden, tebe-i tâbiínin icmâıdır. Ve hâkezâ... Bunlardan birinin reddi, silsilede kopukluk meydana getireceğinden, vahye şübhe îrâs eder.
Eğer bir mes’elede icmâ mün’akid olmaz, fakat Âlem-i İslâmdaki ulemânın ekserisi, yâni cumhûr-i ulemâ siyâsî bir baskı altında bulunmadan bir hükümde ittifâk ederlerse; artık fetvâ o vecihle verilir. Cumhûra muhâlefet eden müctehid, kendi âleminde has (özel) ictihâdıyla amel etse de ümmeti ona da’vet edemez. Ümmet, ancak cumhûrun caddesinde yürüyebilir ve ona sevk edilir. Üstâd Bedîüzzamân (ra) da bu husûsda şöyle buyurmaktadır:
“Âlem-i İslâmın cadde-i kübrâsı, o umûm eimmenin caddesidir; muazzam ümmet, cadde-i kübrâda gidebilir. Başka husûsî ve dar caddeye sevk edenler, idlâl ediyorlar.”(6)
“Bir fikre da’vet, cumhûr-i ulemânın kabûlüne vâbestedir. Yoksa, da’vet bid'attır, reddedilir.”(7)
Allâhu Teâlâ, İcmâ-ı Ümmete riâyete emir ve ona muhâlefet edenleri zecr sadedinde şöyle fermân etmiştir:
وَمَن يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِيرًا
Meâli: “Kim hidâyet ona açıkça tebeyyün ettikten sonra, Rasûl’e muhâlefet eder ve mü’minlerin ittiba’ ettikleri tarîk-ı hakkın ve din-i İslâm’ın gayrı bir tarîka ittiba’ ederse, Biz onu döndüğü dalâlet yolunda bırakırız ve âhirette de onu Cehennem’e koyarız. O Cehennem ne kötü bir dönüş yeridir.”(8)
Bu âyet-i kerîmede geçen سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ ta’bîri, “İcmâ-ı Ümmet”e işâret etmekte ve aynı âyet-i kerîme, “İcmâ-ı Ümmet”e muhâlefet edenlerin hidâyeti bulamayacaklarını ve Cehennem’e gireceklerini ifâde etmektedir.
“Fakihlerin kıyâsı” na gelince;
“Ey akıl ve basîret sâhibleri, ibret alınız!”(9) âyetine dayanmaktadır. “Kıyâs-ı Fukahâ”: İlmî dirâyeti bulunan âlimlerin, hakkında Kitâb ve sünnette sarîh bir hüküm bulunan bir şeyin illetini tesbît ederek, Kitâb ve sünnette sarîh bir hüküm bulunmayan başka bir mes’ele hakkında illet ortaklığına istinâden hükmetmesi, yâni i’tibâr etmesidir. Fukahânın bu kıyâsları, Kitâblarda her ne kadar, “Filân âlimin re’yi budur” gibi ifâdelerle beyân ediliyorsa da, bu, o âlimin karîhasından çıkan mücerred re’yi olduğu ma’nâsında değil; belki “Onun Kitâb ve sünnetteki bir ilme istinâd eden re’yi ve tarz-ı telâkkísi budur” ma’nâsındadır. Nitekim İmâm-ı A’zam, “Re’ye çok fazla mürâcaât ediyorsun” diye yapılan bir tenkíde,
ما فَرَّطْنَا فِي الكِتَابِ مِن شَيْءٍ yâni, “Biz bu Kitâbda hiçbir şeyi noksan bırakmadık”(10) âyetini okuyarak; “Bu, bizim o mes’eleyi Kur’ân’dan nasıl çıkardığımızı bilmeyene göre re’ydir” diyerek cevâb vermiştir.
Umûm insanların maddî ve ma’nevî cihette tamâmen aynı seviyede olmamaları ve tek bir içtimâî hayat tarzında bulunmamaları sebebiyle, teferruatta aynı terbiye altına girmeleri hikmet ve rahmet-i İlâhiyyeye muvâfık olmadığı için; Allah ve Rasûlü (asm), bu ihtilâfa müsâade etmiştir. (Bu mevzu’ hakkında bkz. Üstâd Bedîüzzamân (ra), “Yirmi Yedinci Söz” ve İmâm Şa’rânî, “Mîzânü’l-Kübrâ” ).
Kur’ân ve hadîsteki ma’nâları ve hükümleri istinbât etmek ve tefsîr etmek için, Arabî lügatı gáyet mükemmel bilmekle berâber, şu ilimleri de bilmeyi gerektirir:
Usûl-i Tefsîr, Usûl-i Hadîs, Usûl-i Fıkıh, Usûl-i Kelâm, Sarf-Nahv, Mantık ((İmâm Gazâlî’ye göre)), Münâzara, Belâğat, Bedi’, Beyân.
“Edille-i şer’ıyye” denilen “Kitâb, Sünnet, İcmâ-ı Ümmet, Kıyâs-ı Fukahâ”ya muvâfık olmak ve şu ilimlerin tesbît ettiği ölçüler içerisinde bulunmak şartı ile, Kur’ân ve hadîse verilen her ma’nâ doğrudur, bu esâslar dışında verilen her ma’nâ ise bâtıl ve yanlıştır. Üstâd Bedîüzzamân Said Nursî (ra), bu mevzu’da şöyle buyuruyor:
“Ulûm-i Arabiyece sahîh ve usûl-i diniyyece hak olmak şartıyla ve fenn-i maânîce makbûl ve ilm-i beyânca münasîb ve belâgatçe müstahsen olan bütün vücûh ve maânî, ehl-i ictihâd ve ehl-i tefsîr ve ehl-i usûlü'd-din ve ehl-i usûlü'l-fıkhın icmâıyla ve ihtilâflarının şehâdetiyle, Kur'ân'ın ma’nâlarındandırlar.”(11)
İşte bu esaslara göre; nasıl Kur’ân’ın mücmel âyetleri, mufassal âyetler veyâ ehâdîs-i Nebeviyye ile tefsîr edilir; hem mücmel olan hadîsler, mufassal hadîslerle îzâh edilir; aynen öyle de bütün İslâm âlimlerinin mücmel sözleri, önce bu dört delile muvâfık bir başka yerdeki mufassal îzâhlarıyla ma’nâ edilmelidir. Eğer eserlerinde böyle bir îzâhat bulunmazsa, o zamân o İslâm âlimlerinin “Kitâb, Sünnet, İcmâ-ı Ümmet ve Kıyâs-ı Fukahâ”ya zâhiren muhâlif görünen mücmel cümleleri, edille-i şer’ıyyeye göre te’vîl edilir. Meselâ; Şeyh Muhyiddin-i Arabî (ks)’nun eserinin bir yerinde mücmel bir ifâdeye rastlanılsa ve o mücmel ifâdeler de zâhiren edille-i şer’ıyyeye muhâlif ise; o mücmel ifâdelere, bu dört delile muvâfık bir başka yerdeki mufassal îzâhatına mürâcaât edilir. Eğer böyle bir îzâhat yoksa, o zamân o zâtın sözlerini edille-i şer’ıyye ile te’vîl etmek lâzım gelir.
Hem meselâ, Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî (ra) şöyle demiş: “Ne olursan ol, yine gel!” Bu söz doğrudur, ancak Mevlânâ Celâleddin’in murâdı üzere olsa… Yoksa, hevâ ehlinin anladığına göre değil. Mevlânâ’nın hakíkí murâdı ise, ancak yukarıdaki esaslara göre anlaşılır. O kasd edilen mâna ise üç noktada toplanır :
Birincisi: Yahûdîler, neseben Yahûdî olmayanları Yahûdî dinine kabûl etmiyorlar. Çünkü, onların inancına göre din, Yahûdî ırkı üzerine kurulmuştur ve millî bir dindir. Hak Din olan İslâmiyyete göre ise böyle bir inanç bâtıl ve merdûttur. Yâni, din-i Muhammedî (asm), belli bir kavmin dini değildir. Belki bütün ırklara hitâb eden ve onları mes’ûl tutan bir dindir. “Ne olursan ol, yâni hangi ırk ve dine mensûb olursan ol, din-i Muhammedî (asm)’a gel!” demektir.
“Biz seni bütün insanlara bir müjdeci ve bir uyarıcı olarak gönderdik. Fakat insanların çoğu bunu bilmiyor.”(12)
Hazîn Tefsîrin’de beyân edildiği üzere, bu âyette geçen لِلنَّاسِ “bütün insanlara” kelimesi; “Arab, Acem, siyah, beyaz” insanlığın tüm fertlerini içine alır.
İkincisi: Diğer peygamberlerin her biri, belli bir kavme peygamber olarak gelmiştir. Rasûl-i Ekrem (asm) ise umûm insânlara peygamber olarak gelmiştir. Buna binâen, “Ne olursan ol, yâni hangi ümmetten olursan ol, ‘Lâ ilâhe illallah, Muhammedün Rasûlullah’ de! Ve Kur’ân’ı kabûl et!” demektir.
Üçüncüsü: Eski şerîatlarda tevbenin kabûlü, ancak kebâiri işleyen kimsenin kendisini öldürmesine bağlı idi. Mücerred tevbe kâfî değildi. Nitekim aşağıdaki âyet-i kerîme bunu ifâde etmektedir: فَتُوبُوا اِلى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا اَنْفُسَكُمْ
Meâli:“ Tevbe ile tazarru’ ve tezellül ederek Hálık’ınızın dergâhına rücû’ edin ve vâkı’ olan isyânınıza nedâmet-i kâmile ile nedâmet ettikten sonra nefsinizi maddeten katledin.”(13)
Şerîat-ı Muhammediyye (asm)’da ise nasûh tevbe ile günâhlar afvolur. Onun için “Ne olursan ol, yine gel! Yâni, günâhım çoktur diyerek rahmet-i İlâhiyyeden ümidini kesme! Allah tevbeleri kabûl eder. Gel, günâhından tevbe et!” demektir. Yoksa, “Bulunduğun gayr-i meşrû’ hal üzerine devâm et!” demek veyâ onların günâh olan hallerini hoş görmek demek değildir.
İşte sâir İslâm âlimleri gibi Üstâd Bedîüzzamân (ra)’ın ba’zı mücmel ifâde ve cümlelerini de bu kıstaslarla değerlendirmek lâzımdır. Yâni, Üstâd Bedîüzzamân (ra)’a âit mücmel bir ifâdeyi önce edille-i şer’ıyyeye muvâfık bir başka yerdeki mufassal cümleleriyle açıklamalıyız. Bununla berâber, ulemâ-ı İslâm’ın tedkíkâtı netîcesinde Üstâd Bedîüzzamân’ın eserlerinde edille-i şer’ıyyeye muhâlif herhangi bir mes’eleye rastlanmamıştır. Eğer farz-ı muhâl olarak zâhiren muhâlif mücmel cümleler ve ifâdeler bulunsa ve başka yerlerde de edille-i şer’ıyyeye muvâfık mufassal ifâdeler mevcûd değilse; o zamân bu cümleler, edille-i şer’ıyyeye göre te’vîl edilir. Yoksa, Üstâdımızın bir mes’ele hakkında yazdığı sarîh ve mufassal olan ifâdelerine bakmadan, eser içinden bir veyâ birkaç mücmel cümleyi âdetâ cımbızla çekip almak gibi, o mücmel cümleleri nazara verip, diğer sarîh ve mufassal cümlelerden kat-ı nazar etmek, dalâlete sebeb olur.
Hem o zât, bilerek şerîata muhâlif konuşmayacağı için, onun bütün sözlerini de bu edille-i şer’iyyenin mihengine vurmalı ve kasdettiği asıl ma’nâyı anlamalıdır. Yoksa, kendi aklına göre ma’nâ edip, sonra o ma’nâyı sanki Üstâdın murâdıymış gibi gösterip etrâfa neşretmek dalâlettir ve bu, Üstâd Bedîüzzamân Said Nursî (ra) Hazretlerine büyük bir bühtandır. Edille-i Şer’ıyyeye muhâlif olan o ma’nâlar, -Hâşâ!- Üstâd Bedîüzzamân Hazretlerine âit olamaz; belki edille-i şer’ıyyeyi esâs almayan kişilerin kendi zan ve hevâlarına âittir. Bütün Müslümanlara, Üstâd Bedîüzzamân Hazretlerini bu gibi iftirâlardan tebrie etmek ve şöyle söylemek gerekir:
مَا يَكُونُ لَنَا اَنْ نَتَكَلَّمَ بِهذَا سُبْحَانَكَ هذَا بُهْتَانٌ عَظيمٌ
Meâli: “Onu işittiğiniz zaman ‘Bunu söylemek bize yakışmaz; hâşâ, bu büyük bir iftiradır’ deseydiniz ne olurdu!.”(14)
Bu hususta düşülen hatalardan Rabbim cümlemizi muhafaza eylesin.
DİPNOTLAR:
1. Nahl Sûresi, 16/44
2. Mektûbât, Yirmi Dokuzuncu Mektûb, Birinci Kısım
3. El-Veciz, s.179
4. En’am Sûresi, 6/116
5. Yûsuf Sûresi, 12/ 21
6. B. Said Nursî, Mektûbât, Yirmi Dokuzuncu Mektûb, Yedinci Kısım
7. B.Said Nursî, Hakíkat Çekirdekleri
8. Nisâ Sûresi, 4/ 115
9. Haşr Sûresi, 59/ 2
10. En’am Sûresi, 6/ 38
11. Sözler, 25.Söz
12. Seb’e Sûresi, 34/ 28
13. Bakara Sûresi, 2/ 54
14. Nûr Sûresi, 24/ 16