Bir önceki yazımızda İslâm’ın bütün dünyaya hâkim olacağından bahsetmiştik. Üstad Bediüzzaman da bazı risalelerinde, bilhassa Hutbe-i Şâmiye’de, gelecekte İslâm’ın bütün dünyaya hâkim olacağından bahseder. Ve şöyle der: “İstikbal, yalnız ve yalnız İslâmiyet’in olacak. Ve hâkim, hakaik-i Kur’âniye ve imaniye olacak. Öyleyse, şimdiki kader-i İlâhî ve kısmetimize razı olmalıyız ki, bize parlak bir istikbal, ecnebîlere müşevveş bir mâzi düşmüş.”
İslâm’ın bütün dünyaya hâkim olması -elbette- kendiliğinden olacak bir hadise değildir ve bazı şartları da iktiza eder. Bu şartların birinci ve en mühim şartı, İslâmî ilimleri ihya ederek, günümüz fenlerine de hâkim olarak, bütün dünyaya hitap eden, yeni bir kültür vücuda getirmektir. Bu yeni kültür, geniş bir perspektiften meseleleri ele almalı ve günümüzdeki dünya kültürlerinden üstün bir yapı arz etmelidir. Böyle bir kültür, İslâm’ın bütün dünyaya yayılması için yegâne dayanak noktamız olacaktır. Böyle bir kültürün erken veya geç oluşması, zayıf veya kuvvetli oluşu bizim geleceğimizi her yönüyle etkileyecektir. Ve böyle bir kültür bizim için hayati bir zarurettir.
İslâm’ın ilk dönemlerinde Kur’an hâricinde yazılı bir metin yoktu, ama bir yüzyıl sonra Müslümanlar dinî, fennî bütün ilimlere yönelerek, muazzam bir bilgi birikimi meydana getirdiler. Onlar tefsir, hadis, fıkıh gibi dinî ilimler yanında, batıyı yüzyıllarca tesiri altında bırakacak astronomi, tıp, matematik gibi alanlarda da çalışmalar yaptılar. İslâm âlimleri içerisinde 1000 adet, 600 adet kitap yazanlar, bir kitabı 100 cilt tutan âlimler vardı. Onların büyük gayretleriyle Orta Asya’dan, Endülüs’e kadar uzanan büyük bir coğrafyada muazzam bir kültür ve medeniyet vücuda getirildi.
İslâm’ın dünya üzerinde büyük bir güç olduğu dönemlerde (Emevi, Abbasi Selçuklu, Osmanlı) Müslümanlar’ın gücü siyasi otorite ve ekonomik gücü besleyen bilgiden kaynaklanıyordu.
Orta Asya’daki kültür ve medeniyeti Moğollar, Endülüs’teki kültür ve medeniyeti ise Avrupalı Hıristiyanlar yok ettiler. Endülüs’ü işgal eden Hıristiyanlar sadece Kurtuba’da bir milyondan fazla (Gırnata’da bir o kadar) kitap yakmışlardı. (Kettani. Hz. Peygamberin Yönetimi. İz yy C.3.S.245..) Bir şehirde bir milyon kitap varsa, bütün şehirlerde ne kadar muazzam bir bilgi birikimi olacağı tahmin edilebilir. Mısırlı bir tarihçi “Müslümanların yazdığı kitaplardan Haçlılar, Moğollar ve İspanyollar’ın yaktıklarından geriye kalanı, denizden ancak bir noktadır” der. (Kettani, age, c.3, s.246)
İslâm tarihi övünebileceğimiz pek çok parlak sayfalarla süslüdür. Fakat tarih bizim yalnızca övünç ve teselli kaynağımız değildir. Mâzi bize teselli, cesaret vermenin yanında, geleceğimize de ışık tutar. Biz maziden alacağımız güçle yeni bir kültür oluşturabildiğimiz takdirde, bu günkü perişan hâlimizden kurtulup, İslâm’ı –bizden önceki Müslümanların ulaştığı coğrafyadan- daha geniş coğrafyalara ulaştırmamız zor olmayacaktır.
Bütün dünyaya hitap eden bir kültür oluşturmak kolay bir iş değildir, zordur. Fakat imkânsız da değildir. Bizler 400 çadırdan 20 milyon kilometrekarelik bir cihan devleti çıkarmış ecdadın torunlarıyız. Ecdadımız pek çok zorluğun üstesinden gelmiş, yüzyıllarca dünya milletlerini yönlendirmişlerdi. Bu gün onların torunları olarak yeni bir kültür oluşturarak insanlık alemine öncülük yapabiliriz. Böyle bir kültürü oluşturabilmek için elimizde geçmişte olmayan büyük imkânlar var. Eksik olan yalnızca üç şey: ümit, niyet ve gayrettir.
Her şeyden önce halka öncülük edecek aydın bir kadro oluşturmalıyız. Bu aydın kadro, İslâm tarih ve kültürüne vâkıf olduğu kadar, batının tarih ve kültürüne de vâkıf olmalıdır. (Dünyaya hitap etmek için başta dünyayı tanımak, anlamak mecburiyetindeyiz.) En mühimi bu aydınlar sosyal meselelere çözümler üretmeli, yeni orijinal tesbitlerde bulunmalı, batının eserlerinden daha mükemmel eserler ortaya koymalıdırlar.
Yeni bir kültür oluşturma konusunda en büyük avantajımız Risâle-i Nûr gibi bir eserin elimizde olmasıdır. 80 yıldır hiçbir davası cerh edilememiş olan Risâle-i Nûr böyle bir kültür için bize büyük bir nokta-i istinat teşkil etmektedir. Un, yağ ve şeker var. Geriye bizlere helva yapmak zahmeti kalıyor.
İSLÂM KÜLTÜRÜNÜN OLUŞMASINDA ÂLİMLERİN İLİM AHLÂKI
“İki açgözlü doymaz. İlme düşkün olan, mala düşkün olan.” (Hadis-i Şerif)
Bizden önceki Müslümanlar, büyük bir bilgi birikimi -kültür- oluşturmuşlardı. Bu birikimin, kültürün temelinde, ilme büyük bir değer veren, bütün himmetlerini, gayretlerini ilmi çalışmalara teksif eden âlimlerin büyük emeği vardır. Onların fevkalade, takdire şayan çalışmalarından bir kısmını ibret olması için zikredeceğiz.
1. İLİM İÇİN SEYAHAT
Peygamberimiz (asm): “İlim Çin’de de olsa tahsil ediniz”, “Kim ilim öğrenmek için bir yola koyulursa, Allah ona cennet yolunu kolaylaştırır.” buyurmuştur. İslâm âlimleri sahâbelerden itibaren ilim tahsili için pek çok mesafeleri kat ederek, ilim tahsil etme cihetine gitmişlerdir.
Sahâbelerden Cabir (ra) bir tek hadisi öğrenmek için Medine’den Mısır’a kadar gitmiştir. Daha başka sahâbelerin de hadis öğrenmek için çeşitli şehirlere seyahat yaptıkları rivayet edilir. Sahâbelerin başlattığı bu ilim için seyahat, daha sonraları adeta ilim tahsili için mecburi bir faaliyet olmuştur. Bilhassa hadis âlimlerinin İslâm âleminin her tarafını dolaşarak peygamberimizin hadislerini toplayıp, muhafaza yoluna gittiklerini görürüz. Bu yolculukların çoğu zaman yaya olduğunu –günümüzdeki gibi kolay olmadığını– da hatırlatâlım.
Tabiinden Mekhul, “İlim için arzı tavaf ettim” der. Başka bir âlim de, “Şark ve garbı 4 defa tavaf ettim” der. Ebu Hatim Er-Razi “Hadis tahsili için bin fersah yürüdüm, daha sonra saymayı bıraktım.” der. Abdullah b. Mübarek hadis toplamak için Yemen’e, Mısır’a, Şam’a, Basra’ya, Kufe’ye gitmişti. Vefatından sonra bir âlim onu rüyada gördü ve, “Allah sana nasıl muamele etti?” diye sordu. O da, “Hadis öğrenmek için yaptığım seyahatlerden dolayı Allah beni mağfiret etti.” dedi. Âlimlerin hayatları gözden geçirildiğinde her ehl-i ilmin ilim tahsili için pek çok yolculuk meşakkatine katlandığını, ilmi kolay bir şekilde elde etmediklerini görürüz.
2. HIFZ VE HAFIZA
Hıfz ve hafıza İslâmi ilimlerde, bilhassa hadis ilminde en mühim özelliklerindendir.
Kur’ân-ı Kerîm’i sekiz günde ezberlemiş olan İmam Zühri: “Kalbime tevdi ettiğim ilimlerden hiç birini unutmadım. Hiçbir sözü, bir âlimin ağzından dinledikten sonra, bir daha tekrarlatmış değilim. Ezberlediğim hadislerden yalnız birisinde şüphe edecek oldum, onu da, ravisine sordum, ezberlediğim nasıl ise öyle çıktı.” demiştir.
Emevi halifelerinden Hişam, oğullarından birisi için, Zühri’ye ezberinden 400 hadis yazdırdı. Bir ay kadar sonra Hişam: “O yazılar zayi oldu, onları yeniden yazdır.” dedi; Zühri de yazdırdı. Her iki nüsha karşılaştırıldığında hiçbir fazla veya noksan olmadığı görüldü.
Ahmed b. Hanbel bir milyon hadisi ezberlemişti. Bu rakam olağanüstü bir rakamdır. Fikir vermesi için şöyle bir misal verelim: Bu gün en geniş hadis koleksiyonu Kenzül Ummal’dir ve bu kitap 16 cilt olup içinde 46 bin hadis vardır. 1 milyon hadis bu ölçüye göre 320 cildin üzerinde bir rakamdır. Ortalama bu kadar kitap üst üste konulduğunda 10 metre yüksekliği bulur.
İmam Buhari 17 yaşındayken 70 bin hadis biliyordu. Daha sonraları 500 bin civarında hadis ezberlemiştir.
Firuzabadi’nin hafızası da fevkalade idi. Her gece 200 satır ezberlerdi. Kur’an sayfalarıyla bu 15 sayfadan fazla olur. İmam Müslim’in sahihini bir haftada ezberlemişti.
İmam Fahreddin Razi kelâm ilmine dair 12 bin varak [24 bin sayfa] ezberlediğini ifade etmiştir.
Üstad Bediüzzaman da bir sayfayı bir kere okumakla ezber edebiliyordu. Kur’ân’ı 15 günde ezberledi. Ayrıca 90 aded kitabı da ezberlemişti.
3. KİTAP MÜTALAASI
Peygamberimiz (asm): “Cennet bahçelerine uğradığınızda, istifade ediniz.” buyurunca, sahâbeler: “Cennet bahçeleri nereleridir?” dediler. Peygamberimiz “İlim meclisleridir.” buyurdu.
İlmin lezzetini alanlar, âdeta cennetteki lezzetleri almışlar gibidir. Bazı insanların yemeklerin, meyvelerin çeşitleri ve lezzetlileri peşinde koştukları gibi, İslâm âlimleri de kitapların peşine düşmüşler, kitaplardaki lezzeti hiçbir şeye değişmemişlerdir. Hatta Fahreddin Razi “Vakit çok aziz, zaman pek değerlidir. Bu yüzden yemek yediğim için ilimden uzak ve ayrı kaldığım zamanlara vallahi üzülüyorum.” demiştir.
Âlimlerden İbn Cevzi: “Kitapları mütalaaya doyamadım. Daha önce görmediğim bir kitaba rastlasam bir hazine bulmuş gibi oluyorum. Okuduğum kitapların sayısı 20 bin cildi geçmiştir. Halen de okumaya devam ediyorum.” der.
İmam Şa’rani “Mizânü’l-Kübrâ” adlı eserinde ezberlediği ve okuduğu kitapların 5 sayfa tafsilatlı listesini verir. İmam Şarani, Celaleyn tefsirini 30 defa, İmam Nevevinin Sahihi Müslim şerhini 5 defa, Hazin tefsirini 5, Bagavi tefsirini 3, Beyzavi tefsiri 3, İbni Hazm’ın 30 ciltlik Muhalla’sını, İbni Nakib El-Makdisî’nin 100 ciltlik tefsir kitabını bir defa okuduğunu, usulü fıkıh ve kelamla ilgili 70 kadar kitabı mütalaa ettiğini söylemektedir.
Âlimler içinde binlerce kitaba sahip olarak, hususi kütüphane kuranlar da mevcuttur. Mesela; Osmanlı Devleti’nin ilk şeyhülislâmı Molla Fenari’nin 10 bin kitabı, hadis âlimlerinden Vakıdi’nin 400 sandık kitabı vardı.
4. GECELERİ İLMİ MÜZAKERE
Şair, “Yüce makamları arzu eden, gecelerini uyanık geçirir.” der. İslâm âlimleri ekseriyetle gecelerini ilmi mütalaa ve müzakerelerle geçirmişler ve yüce makamları elde etmişlerdir. Bazı âlimler gece teheccüd namazı kılmaktansa ilmi çalışmalar yapmanın daha faziletli olduğunu söylerler. İmam Zühri yatsıdan sonra abdestli olarak oturur, sabaha kadar hadislerle meşgul olurdu. İmam-ı A’zam’la, İmam Mâlik Mescidi Nebevî’de sabahlara kadar ilmi tartışmalar yaparlardı. Fakat bu tartışmalarda birbirini ayıplamaz, birbirine sert davranmaz ve birbirlerine gücenmezlerdi. Hadis âlimlerinden Abdullah b. Mübarek ve bir arkadaşı çok soğuk bir gece, yatsı namazını kıldıktan sonra mescitten çıktılar, arkadaşı bir hadis sordu, o cevapladı, derken aralarında uzun bir konuşma başladı. Onlar konuşurken müezzin sabah ezanını okumak için geldi.
5. İLME DEĞER VERME
Yahya b. Main’e babasından bir milyon dirhem miras kalmıştı. O bunların hepsini hadis tahsili için harcadı. İmam Mâlik peygamberimizin hadislerini rivayet edeceği zaman gusleder, kokulanır, güzel elbiselerini giyer öyle ders yapardı. İmam Buhari gusul abdesti almadan
Sahih’ine 2 hadis yazmamıştır.
6. ÂLİME SAYGI, TALEBEYE ŞEFKAT
Peygamberimiz (asm): “Kendisinden ilim öğrendiğiniz kişiye karşı mütevazi olunuz.” buyurmuştur. Müslüman âlimler bu tavsiyeye azami derecede riayet etmişlerdir.
İmam Ebu Yusuf: “Ben büyüklerden işittim ki, hocalarının kadrini bilmeyen ilimde başarılı olamaz.” demiştir. İmam Buhari, Yahya b. Main hakkında: “Onun hadis âlimlerine gösterdiği saygıyı başka birinde görmedim.” der. İmam-ı A’zam hocası Hammad için: “Vefatından beri her namazda annem ve babamla birlikte onun için de dua ederim.” demiştir.
İmam-ı A’zam talebelerine mali yardımda bulunur, geçim sıkıntılarını giderirdi. Evlenme çağına gelenlerin masrafını karşılardı. Talebelerine çok kıymet verir, onları kendisinin dostları olarak görür ve şöyle derdi: “Sizler benim kalbimin sevinci ve hüznümün tesellisisiniz.”
İmam Şafii’nin İmam Muhammed’e talebelik yaptığı yıllarda, bir gün İmam Muhammed halife tarafından çağrılmış, o da atına binmişti. Karşıdan İmam Şafii’nin geldiğini görünce hemen atından indi ve halifenin adamına: “Sen git özür dile, ben gelemeyeceğim.” dedi. İmam Şafii’yle ilmi müzakereyi, halifeyle sohbete tercih etti.
7. KİTAP TELİFİ
Peygamberimiz (asm): “Âlimlerin mürekkebi şehidlerin kanıyla tartılır, mürekkepler daha ağır gelir.” buyurmuştur. İslâm tarihinde ömrünü kitap yazmaya, ilim neşretmeye vakfetmiş yüzlerce âlim vardır. Bazılarını zikredelim…
İmam Taberi, 40 sene her gün 40 varak [80 sahife] yazmak suretiyle muazzam eserler meydana getirmiştir. Bir defasında dostlarına bir dünya tarihi yazacağını söyledi, dostları: “Kaç sayfa olacak?” dediler. O da: “30 bin yaprak” dedi. “Bunu bitirmeden ömürler tükenir.” dediler. O da 3 bin yaprakla sınırlandırdı. Yine tefsir yazacağını ve onun da 30 bin yaprak olacağını söyledi. Aynı şeyi söylediler, o da: “İnsanların himmeti ölmüş.” diyerek, tefsirini de kısalttı. Onun tarihi de, tefsiri de bu gün en çok istifade edilen, en meşhur kitaplardandır.
Zahiri mezhebinden İbn-i Hazm’ın oğlu Ebu Rafi er-Razi şöyle demiştir: “Babamın el yazısıyla kaleme aldığı kitaplarından dört yüz kadarını toparladım. Yaklaşık olarak bunlar seksen bin varak [160 bin sahife] tutmaktadır.”
Meşhur hadis âlimi İbn-i Cevzi: “Ben bu parmaklarımla 2 bin cilt kitap yazdım.” demiştir. Bunların 300 kadarı kendi telif ettiği kitaplardı. Vaktini hiç boş geçirmezdi. Günde 4 cüz miktarı yazmak âdetiydi. Hadis yazarken yonttuğu kalem kırıntılarını biriktirdi ve cenaze suyunu bu kırıntılarla ısıtmalarını istedi. Derler ki, o kırıntılar gasil suyunu ısıttı ve arttı.
İmam Gazali’nin bin adet, İmam-ı A’zam’ın talebesi imam Muhammed’in 999 kitap yazdığı kaynaklarda belirtilir. İmam Beyhaki için “Onun tasnifleri (yazdığı kitapları) bin cüz idi.” denilmiştir.
İmam Suyuti’nin günde 3 defter dolusu yazı yazdığı anlatılır. Yazdığı kitapların sayısı 600’dür. Bu kitaplar içerisinde 8-9 cilt kitaplarla beraber, 10-20 sayfalık risalelerde vardır. İslâm aleminde büyük bir şöhrete sahip olan Muhyiddin Arabi’nin telif ettiği kitaplarında 600 civarında olduğu kaynaklarda zikredilir.
İmam Mâlik şer’i hükümlere dair 150 cilt kitap imla ettirmişti. Fahreddin Razi’nin kitapları 200, İbn Hacer El-Askalani’nin eserleri 150 civarında idi.
Daha başka âlimlerin hayatı gözden geçirildiğinde bu verdiğimiz rakamlara benzer bilgilerle karşılaşırız. Yazılan bir kitabın bazen 10, 20 cilt teşkil ettiği de unutulmamalıdır. Bu rakamlar matbaanın olmadığı yıllarda fevkalade olarak kabul edilmelidir.
8. HASTALIK, MEŞAKKAT, İŞKENCE VE İLİM
Hadis âlimlerinden Fesevî kör olduğu zaman: “İlmi çalışmalardan mahrum kalacağım.” diye ağlaya, ağlaya uyuya kaldı. Rüyasında peygamberimizi gördü. Peygamberimiz ona: “Ey Yakup! Niçin ağlıyorsun?” dedi. O da: “Ya Resûlallah! Gözlerimi kaybettim. Artık ilimle meşgul olamayacağım, ona ağlıyorum.” dedi. Peygamberimiz bir şeyler okuyarak, gözlerini mesh etti. Uyandığında gözlerine tekrar kavuştuğunu gördü. Dikkat edilirse o gözlerinin kör olmasından değil, ilimle meşgul olamamaktan dolayı üzülmektedir. O bunu daha büyük bir musibet olarak görüyordu.
Hanefi âlimlerinin büyüklerinden İmam Serahsî hükümdara nasihat ettiği için 10 yıl hapiste kalmıştır. Hapiste iken de ders vermeyi, kitap yazmayı terk etmedi. Talebeleri hapsedildiği yerin penceresine gelirler, o da onlara oradan ders okuturdu. Mebsut adlı kıymetli eserini hapiste iken hiçbir kaynağa müracaat etmeden, yazdırdı. Hanefi mezhebinin kaynak kitaplarından olan Mebsut, 30 cüzdür ve 10, 15 cilt olarak bastırılmıştır.
Ahmed b. Hanbel Kur’an mahlûktur demediği için 14 yıl hapiste kaldı ve işkence gördü. Onun kırbaçla dövüldüğü zaman aralıklarında, kendisiyle beraber işkence gören âlimlerle ilmi müzakerelerde bulunduğu anlatılır.
9. ÖLÜM VE İLİM
İmam Ebû Yusuf ölüm döşeğinde iken onu bir âlim ziyaret etti. Ebu Yusuf ona ilmi bir mesele sorunca, o âlim şaşırdı: “Bu haldeyken de mi böyle şey soruyorsun?” deyince, Ebû Yusuf: “Buna niçin şaşıyorsun? Burada seninle halledeceğimiz, ilmi bir mesele bir müslümanın ihtiyacını görür.” dedi. O konuyu konuştular ve âlim zat izin isteyip ayağa kalktı, fakat kapının önünde iken ağlama seslerinden, onun vefat ettiğini anladı.
İmam Muhammed ölümünden sonra rüyada görüldü, ona: “Ölüm acısını nasıl hissettin?” denildiğinde: “Bilmiyorum. Ben ilmi bir mevzuyu düşünürken, ruhum bedenimden çıkmış.” demiştir.
Âlimlerden birini ölümünden sonra rüyada duvarları kitaplardan olan bir şehirde görmüşler ve: “Nedir bu?” diye sormuşlar. O da demiş ki: “Allah’tan istedim ki, hayatımda ilimle meşgul olduğum gibi, ölümümde de beni ilimle meşgul etsin. İşte kabrimde de ilimle meşgulüm.”
Sonuç:
İslâm’ın bütün dünyaya yayılması bütün Müslümanların arzu ettiği bir şeydir. Fakat bu arzu yalnızca hamasî sloganlarla değil, Müslümanların her alanda ileri gitmesiyle bu mümkün olacaktır. Bilhassa dinî ve fenni alanda yapılacak ilmi çalışmalar bu işin nirengi noktasını teşkil eder. Geçmişteki fedakâr âlimler yaptıkları ilmi çalışmalarla ümmetin dünya ve ahiret saadetine vesile oldular. Onların bu konudaki çalışmaları bize örnek olmalı ve biz de yeni bir dünyanın kurulması için çalışmalıyız. Bu çalışma eğer tahakkuk ederse yalnızca Müslümanların değil bütün dünyadaki –bilhassa mazlum milletlerin- dünya ve ahiret saadetine vesile olacaktır.