Her devletin, mutlaka her döneminde çeşitli şifreli haberleşme, yazışma sistemleri olmuştur. Yazı, haberleşmenin temel unsurudur veya en başında gelir. Dünyaya hüküm süren Osmanlı'nın da elbette bu konuda geliştirdiği yöntemler olmuştur. Tabii elle yazılan bilgilerin ulaklar vasıtasıyla gönderildiğinde her hangi bir olumsuz duruma karşı tedbirler alındığı gibi telgrafın icadıyla XIX. yy.da  "bilginin gizliliği" daha da önem arzetmiş ve tedbirler bu çerçevede geliştirilmiştir.

Bakıldığında bembeyaz sayfa gibi görünen metinlerden tutun da boşluklar bırakılarak yazılan metinlere kadar farklı metotlar kullanılmıştır. Bu türlerde ilgili belge çeşitli kimyevi işlemler sonucunda şifreli/gizli kelimeler ortaya çıkmaktadır.

Osmanlı döneminde "önemli belgeler" değil, "gizlilik arzeden belgeler" şifrelenirdi. Bir kaydın önemli olması onun şifreli olarak yazılmasına sebep teşkil etmeyeceği bilinmelidir.

Evvela, "önemli belge" ile, "gizli belge"nin farkını iyi idrak etmemiz gerekir. Şöyle ki;
Pek çoğumuz "siyakat"ı Osmanlı'da şifreli yazışmalarda kullanılan bir hat türü olarak biliyoruz. Bu bilgi kesinlikle yanlıştır. Siyakat hattı diğer hatlara nazaran okuması zor. Doğru. Bu zorluk, harflerin noktalarının neredeyse hiç olmayışı ve kaynaşmış şekilde imla edilmelerinden kaynaklıdır.

Hemen hemen bütün akademisyenlerimizin "şifre"li deyip işin içinden çıkma gayreti, maalesef bu hatta kendilerini geliştiremediklerini saklama çabasıdır. Bir şeyin zorluğu onun "şifre" olmasını gerektiren sebep olamaz. Siyakat hattı, bir sanattır. Osmanlı'da mali kayıtlar, tahrir defterleri genelde bu hatla yazılırdı. Bu kayıtlar oldukça önemlidir ama şifre ile yazılacak mahiyette değildir. Biraz fazlaca çalışarak öğrenilecek bir yazı stilini "şifreli yazı" olarak tesmiye etmek Osmanlı'yı bilmemektir.

Peki Neler şifrelenirdi?
Devletin bekası ve bununla ilişkili gizli konular olmalı ki şifrelensin ve sadece belirli kişiler bilsin. Osmanlı'da bunun için geliştirilmiş ayrı sistemler vardı. Peki bu yazışmalar nasıldı?

Öncelikle arşiv metinlerinde ve özellikle de son dönemin "Dahiliye Nezareti" kayıtlarında (daha çok telgraflarda) bir kaç farklı metodun olduğunu görüyoruz. Bugün arşiv okuyucularının gördüğü ama dikkatlerinden kaçan detaylar var. Ya da çözmek için uğraşmıyorlar, önemsiz buluyorlar.

İki haneli, üç haneli, dört, beş, altı haneli sayıların yazıldığı ve bazılarının üzerinde çözümlü kelimelerin olduğu çokça metinler mevcut. Bunlar şifreli yazışma metinleridir.

Sayılar üzerine yazılan kelimeler bizlere bir takım ipuçları vermektedir; bunlardan biri "metinlerin kelime kelime şifrelendiği"dir. Bu yazışma usulü gruplara ayrılmıştır. Arşivlerde bu gruplamanın yüzlerce olduğunu görebiliyor ama bu tasnifin ne surette yapıldığını bilemiyoruz. Zaten bunu bilmememiz o belgelerin şifreli olduğunun da ayrı bir delilidir. İlgili belge, gerekli makama ulaştığında belgede yer alan "kelime sayısı" adedi ve "kelime grubu" sayısına göre okunmaktadır. Grubu olmayanlar yani şifresiz olanlar "bila grup" olarak kayıtlarda mevcuttur.

Aynı kelimelerin farklı gruplarda farklı şekilde numaralandırılması kelimelerin gruba göre farklı kodlar aldığını gösterir.

Bir diğer şifreli yazışma; her harfe, üç basamaklı veya iki basamaklı bir sayı değerinin verilmesidir. İki veya Üç basamaklı kodlamalarda sayı değerleri belirli kurallar dahilinde sıralı geldiği gibi 1—99 ve 100—999 değeri arasında karışık şekilde kodlandığı şifrelemeler de vardır. Üç basamaklı şifreli yazışma türlerinden bir kaç tane grubunu 2-3  sene önce çözmek nasip olmuştu. Bununla ilgili bir kitap veya makalenin yazılıp yazılmadığını bilmiyorum ancak gerek internette ve gerekse arşiv belgelerinde bununla ilgili teferruatlu araştırmama rağmen maalesef bulamadım. Bu cihetle bilgisini paylaşacağım bu konu tamamen, yüzlerce arşiv belgesinin inceleyerek ulaştığım bilgilerdir. Bir harfi dahi olsa alıntı değildir.

Bunları, "elif"ten "ye" harfine kadar Osmanlıca'da kendini geliştirmek isteyenler için hazırladığımız "Osmanlıca Eğitim" android uygulama kullanıcılarımız başta olmak üzere herkes istifade etsin diye arşivden elde ettiğim bu istihracımı paylaşıyorum.

Üç basamaklı sayıların kullanıldığı şifreli bir yazışmada, sıralı olarak kullanılan harfler ve değerleri şöyledir:

elif (ا): 125
be (ب): 127
pe (پ): 129
te (ت): 131
se (ث): 133
cim (ج): 135
çe (چ): 137
ha (ح): 139
hı (خ): 141
dal (د): 143
zel (ذ): 145
ra (ر): 147
ze (ز): 149
je (ژ): 151
sin (س): 153
şin (ش): 155
sad (ص): 157
dad (ض): 159
tı (ط): 161
zı (ظ): 163
ayn (ع): 165
gayn (غ): 167
fe (ف): 169
kaf (ق): 171
kef (ك): 173
gef (گ): )73
nef (ڭ): 173
lam (ل): 175
mim (م): 177
nun (ن): 179
vav (و): 181
he (ه): 183
lamelif  (لا): 185
ye (ی): 187
hemzeli he (ۀ):  189

Harf değerleri görüldüğü üzere 125'ten başlayarak tek haneli ve sıralı olarak devam etmiştir.
Ebced hesabında be/pe, cim/çe, ze/je harfleri aynı sayı değerini taşırken bu şifreli yazışmada bunlar ayrı değerlendirilmiş sadece kef/gef/nef bir kabul edilmiştir. Burada hem lamelif harfi de müstakil harf olarak karşımıza çıkarken tamlamalardaki "hemzeli he harfi" de ayrı bir değer olarak kabul edilmiştir.

Bu metinlerde üçer basamaklı satır satır sayılar görürsünüz. 4-5 veya 6 haneli sayıların kullanıldığı şifreleme usulünde mevcut olan "kelime grubu" bu şifrelemede yazılmazken şifreli "kelime sayısı" belirtilir. Ancak şifreli kelime sayısının metinde belirtilenden genelde daha fazla çıktığı görülür. Her kelimenin şifreli yazılmadığı hususu önemlidir.

Bir örnek verelim;
احمد بگی ١٢٥ ١٨٧ ١٨٧ ١٧٧ ١٥٣ ١٢٥ ١٦٩ ١٤٩ ایدیڭز.
Şifreli yer: ایی مسافر
Ahmed Beyi İYİ MİSAFİR ediniz.

Üç basamaklı bir başka kodlamada sayıların karışık ve düzensiz kullanıldığını görüyoruz. Şöyle ki;

elif (ا): 432/725
be (ب): 512
pe (پ): 411
te (ت): 248/795/228
se (ث): 
cim (ج): 565
çe (چ): 425
ha (ح): 216/211
hı (خ): 462
dal (د): 555
zel (ذ): 
ra (ر): 222
ze (ز): 419
je (ژ):
sin (س): 241/441
şin (ش): 448/866
sad (ص): 566
dad (ض): 
tı (ط): 231
zı (ظ): 
ayn (ع): 266
gayn (غ): 733
fe (ف): 
kaf (ق): 275/666
kef (ك): 227
gef (گ): 227
nef (ڭ): 227
lam (ل): 261/634
mim (م): 925
nun (ن): 333/666/999
vav (و): 716/826/717
he (ه): 435/438/365
lamelif  (لا): 316
ye (ی): 415/279

Kodlama sıralamasının düzensiz gittiği bu grupta bir harfin birkaç değer aldığını görüyoruz. Özellikle bir kelimede aynı harften iki ve daha fazla olması durumunda bu grupta harfler genelde ikinci bir değer almaktadır.
Mesela tahkîk kelimesi; ٢٤٨ ٢١٦ ٢٧٥ ٤١٥ ٦٦٦ şeklinde kodlanmıştır.

Az da olsa bu sistematiğe benzeyen, her harfe iki basamaklı sayı değeri verilen şifreli yazılar da vardır. Yukarıdakine benzer olarak sayı değerleri karışık (sırasız) ve de bir harfin yine değişen bir kaç kodu bulunmaktadır. Mesela bir elif harfine mukabil olarak 39 veya 87 sayılarının kullanıldığını görüyoruz ve hâkeza.

Netice olarak; iki ve üç basamaklı sayılarda her bir harfin belirli bir kodu olurken; dört, beş ve altı basamaklı sayılar ise her kelimeye ayrı bir şifre verildiği ve tam olarak bilmediğimiz miktarda da gruplanmış oldukları görülür.

Ebced-cifir ilmi de genel olarak tarih çıkarma (tarih düşürme) olarak bilinir. Oysa bir nev' haberleşme, mesaj-haber yollamada da kullanılmıştır. Tarihte bunun az da olsa bildiğimiz örnekleri vardır.

Bunlar birlikte estetik ve zarafetin zirve yaptığı Türk kültüründe, bir evin önüne veya penceresine konulan ve her renginin ayrı bir mesaj olduğunu gösteren çiçeklerden tutun da, renkli-desenli mendillerle kız tarafından erkeğe yollanan gizli mesajların manası ve dahası.

Limon suyu ile yazı yazma işini yapanlar var mı bilmiyorum aramızda. Osmanlıda gizli yazışmalar için bu metot da kullanılırdı. Sıradan kelimeler normal kalemle/divitle yazılırken önemli yerler ise limonla yazılırdı. Eğer metin, başka birinin eline geçtiyse ve bu usulden de bîhaberse, o kağıt onun için bir mana ifade etmezdi.

Kayıtlarda varlığı tespit edilen Osmanlı'nın daha nice haberleşme-yazışma misalleri var. Belki bu hususta akademik bir kitap dahi yazılabilir ve yazılmalıdır da.