İnsan topluluğu aklıyla, deneyimleriyle, yönelişleriyle sürekli bir değişkenliğin, yapılanmanın ve dağılmanın içerisindedir. Ortak duyuşlar, ifadeler ve çoklu ilişkiler ise insanı sosyolojik bir varlık kılıyor. Sosyoloji bilimi de insanı guruplar, daireler şeklinde inceler. Son dönemde çok gündemde olan paralel yapı da sosyolojik bir olay olarak karşımıza çıkmaktadır. Paralel yapıdan yola çıkarak toplumların temel yapıya ve üst yapıya ayrıldığını söyleyebiliriz.

Temel yapı halktan meydan gelen milletlerin ve devletlerin en büyük yapısını oluşturur. Her kesimi temsil eder, ortak havuzdur, her bir bireyi, gurubu ve daireyi barındırır. Üst yapı ise kurumlardan, devletten oluşmaktadır. Başka deyişle temel yapının idaresini ve yönlendirilmesini sağlayan yapıdır üst yapı. Paralel yapı ise üst yapıyla paralellik sağlayıp üst yapının resmi konumu yerine geçip ya da en azından bazı görevlerini kendi yapmaya çalışmasıyla ortaya çıkmaktadır. Böylece paralel yapının temel yapıyı kendi hâkimiyetine ve devleti kendi gücü altına almaya yönelmesi üst yapıya bir alternatif olmasını sağlamaktadır.

Temel yapının beklentisi ise kendi özetinin üst yapı olarak ortaya çıkmasıdır. Çünkü temel yapı değişik guruplardan ve dairelerden oluşmakta ve her topluluğun hakkının korunması için her bir gurubun ve dairenin adilce üst yapıda izdüşümü olmalıdır. Fakat paralel yapı üst yapının bu zenginliğini barındıramadığı gibi bir gurubun veya bir dairenin yansıması olmaktadır. Neticede bu oluşum geri kalan gurupların ve dairelerin haklarının gözetilmemesine sebep olmaktadır. Bu yapıyı ideolojik veya derin ya da kadrolaşan devletlerde görebiliyoruz.

Üst yapı paralel yapı onu yutmaya başladığı andan veya kendine tehlike olarak gördüğü andan itibaren paralel yapıyı bozmaya çalışacaktır. Her ne kadar bazen üst yapı kendi konumunu sağlamlaştırmak için paralel yapıyla ortaklığa girmişse de artık kendi için rakip görür ve onu tasfiye etmeye başlar. Bunun için temel yapının gücünü yanına çekmeye çalışır.

Öte yandan değişik guruplardan oluşan temel yapı da oyunun içine sokulduğu için guruplar karşı karşıya gelir. Böylece siyasi taraftarlıklar daha da belirginleşir. Paralel yapının da temelini oluşturan gurup da paralel yapı gibi hedef alınır. Oysa bu temel gurup, üstünde olan paralel yapının yaptığı birçok şeyden çoğu zaman haberi yoktur veya çoklu menfaatli ilişkilerinden habersizdir. Haksızca hedef alınsa da paralel yapı olan üst yapısına korumacı davrandığı için eleştirilere maruz kalmaya devam eder.

Türkiye gibi çağdaş devlet geleneğini oturtamamış devletler bir ideolojik yapıdan kurtulsa da başka bir ideolojinin ya da gurubun hâkimiyetine girmeye yatkındırlar. Çünkü temel yapı üst yapıyı şekillendireceğine ve yönlendireceğine üst yapı ya da kanunsuz paralel yapılar temel yapının kaderini belirlemeye çalışmaktadır. Bu durumdan kaçınmanın çaresi için temel yapının bilinçli, hakperest ve etkili olması ve paralel yapıların oluşmasını engellemesidir.

(AD)