Solmuş ve dalından kopmuş bir yaprak... Araba altında kalmış bir kedi... Sökülmeye başlanmış bir eski bina... Kütüphanede tozlanmaya terkedilmiş bir şaheser... Miras masasına oturtulmuş bir ömür... Ve daha niceleri... İşin garibi, bu dünyaya yeni ayak basanlar, mazinin bu değişken manzarasını görmez, göremez, yahut görmezlikten gelirler. Ve yeni bir devranı sürmeye başlarlar...

Bu kervan da böylece gider durur. Çiçekler, öncekilerin solduğunu bilmez, yine açar. Bebekler, evvelkilerin öldüğünden habersiz, yine doğar. Yazarlarımız, günün birinde unutulacaklarını dikkate almaz, yine yazar. Kazananlar, sonunda bırakıp gideceklerinden gafil, yine çalışır...

Bir kudret, kâinatı böyle çevirir; bir hikmet, canlıları böyle sevk eder ve bir sır insanları böyle çalıştırır... Yerküremiz, misafir öğüten sofra... Hem misafirler, hem de rızkları aynı sofradan çıkıyor... Sonunda her ikisi de ona dönüyorlar. Toprak ana, meyveleriyle beslediği insanoğlunu sonunda bağrına basıyor. Ve onu element hâline getirinceye kadar öğütüyor. İnsan, daha dün sofrasının başındayken, bugün bir sofra olarak toprağa gömülüyor ve yeraltındaki canlıların istifadesine sunuluyor.

Dün, koyunlar onun için otluyor, ağaçlar meyvelerini ona uzatıyorlardı. Güneş onun için doğuyor, dünya onun için dönüyordu. Toprak onun için mahsul veriyor, sular onun için akıyordu... Ama şimdi o aziz misafir, hayattayken tırnağının ucuyla ezebildiği küçük hayvanların esiri olmuş. Onların önünde bir sofra gibi serilmiş. Bugün onun bedeniyle beslenen böcekler de, bir süre sonra, ölümü tadıyorlar ve sonunda insan, tâ ilk noktasına, toprağa varıyor. Toprakta başlayan hayat, yine onda son buluyor... Garip bir sır, acibe, bir muamma...

İnsan bu bilmeceyi çözemedikçe, neden zevk alabilir? Onu ne tatmin edebilir?... Madem ki öğütüleceğiz, ilk hâlimize döneceğiz; o halde bu âleme niçin geldik? İnsan bu sorunun cevabını bulamadan doyasıya yiyememeli, gönlünce giyememeli, keyfince gülüp eğlenememeli... Bütün bu düşünceler, mazide bir ahbabımın vefatı ile iç âlemime hücum eden ve beni kararsız kılan suallerden bir kısmı... Ben bu düşüncelerle çaresizlik içinde kıvranırken, aradığımı bir şaheserin şu cümlesinde buldum: “Başka bir âlemin mahsulâtının tezgâhı hükmünde çarkları dönüyor.” (Sözler)
Kâinat bir tezgâha benzetilmişti. Bu tezgâhta dokunan mahsuller bir başka âlem hesabınaydı. Ama görünüşte, mahsuller yine tezgâhın içinde yok oluyor, öğütülüp gidiyorlardı. Öyleyse bu mahsul manevî olmalıydı... Maddî olsa, o da öğütülür giderdi. İnsan ruhunu düşündüm. Onu zaman yıpratabiliyor muydu? Dünya onu eskitebilmiş miydi?.. Hayır! Tam aksine o, zaman geçtikçe olgunlaşıyor, bilmediklerini öğreniyor, daha da terakki ediyordu... Yıpranan beden idi. Toprağın öğüttüğü de beden idi. Ruh bu tezgâhta dokunmamıştı ki onda öğütülebilsin.

O, Allah’ın şuurlu bir kanunuydu... Sayfalar kanunu eskitebilir miydi? Onlar ancak yazıyı misafir edebilir, dolayısıyla onlardan ancak yazılar silinebilirdi. Yazıda ifadesini bulan ve kendisini okutturan kanun ise, yazının silinmesiyle yürürlükten kalkmazdı. O kanunu ancak koyan kaldırabilirdi... Öğretmenleri düşündüm. Onlar imtihan evrakını belli bir süre beklettikten sonra imha etmiyorlar mıydı? Çünkü geçen geçmiş, kalan kalmıştı. Mezun olanlar ayrı bir âlemde, yâni okul ötesi bir başka hayat devresinde görev almış, hayatlarını saadetle sürdürmeye devam etmekteydiler. Mezun olamayanlar ise, ya sokaklarda, kahve köşelerinde perişan olmuşlardı, yahut çok güç şartlar altında hayatlarını sürdürmeye çalışıyorlardı.

Artık her iki grubun da okuldan alacakları bir şey yoktu. İmtihan evrakının parçalanması, imha edilmesi, onlar için bir mânâ ifade etmiyordu... İnsan da, bu dünya imtihanında, ruhuna iyi veya kötü neyi mal etmişse, onlarla bu dünyadan göçüp gidiyordu. Bu değirmenin taşları, ruhu ve ona mal olanları öğütecek güce sahip değildi... Bu düşüncelerle ruhum rahatladı, gönlüm sürurla doldu. İyiden iyiye anladım ki: Bu dünyaya Allah’ın iradesiyle gelen, Onun lütuflarıyla hayat süren insan, yine Onun sevk etmesiyle ölümü tadacak, mahşere çıkacak, Ona rücu edecektir... Ona; mümin, mutî, salih olarak rücu edenler, ebedî saadet menzili olan Cennete sevk edilecekler. Cennet güzeller ve güzellikler diyarı... Âmirin de güzeli oraya girecek, memurun da; zenginin de güzeli oraya gidecek, fakirin de... İçeriye sadece güzelliklerini götürecekler. Dünyevî makamları, rütbeleri ise dışarıda kalacak.