Allah eleştirinin ve tenkidin lüzumuna binaen Hz. Adem’i yarattığında hemen karşısına onun kemali için ve bir mekr-i ilahi olarak Şeytan’ı yaratmış. Hz. Adem ve Havva anamız, bir tezadı barındırıyor, o tezad cazibedir ama cazibe güneş sistemini birbirine bağlayan daha caziptir. Biri felekleri düzenler diğeri de hayatı düzenler. Bir incir tohumundan milyonlarca incir tohumu çıkaran bir Yaratıcı, Adem babadan evrenin tasarım planını, uygulamasını nesillerin, hayatın ve onun etrafında bütün varlığın inşasını ortaya koymuştur. Yani tasarlanan bir insandan bütün varlık ve mafihayı ortaya çıkarmıştır. Ama bu üçlünün arasındaki zıtlıklar hayatın mimarıdır. Tezad varlığa gereklidir, güneş ve gündüz, gece ve gündüz, soğuk ve sıcak aslında eleştirel duruştur ve daha nice birbirisiz olmayan şey hayatı yapar.

Sosyal sorunlara gelince, batı demokrasisinin kıvamı eleştiri ile gelmiştir. Didro, Dalamber, Jan Jak Ruso daha birçok fikir adamı aktivist, batı demokrasisini kıvamına getirmiştir. Ama bizde demokrasi alıntı bir demokrasidir, bir yapılanma bir tavında döğülen demir gibi olmamıştır. Birisi kalkmış cumhuriyeti ilan etmiştir, toplumsal bir sürtüşme zorunluğu doğurmamıştır. Zaman içinde bizdeki demokrasi az da olsa kıvam bulmuştur. Namık Kemal parlamenterizm veya meşrutiyetin peşindeydi ama bir ormanda toplanan aktivistler Türkistan Erbab-ı Şebabı‘nı kurdular fakat devlet henüz hazır değildi. Siyasi yapılanma ile değil yukardan aşağı bir değişim hiçbir zaman birşey getirmemiştir.

Padişahığı kaldıranlar yerine ona benzer bir tek adam siyaseti getirmiştir. Demokrat Parti bir eleştiri getirmiş midir? Herhalde ipi boyladığı için kurmayları demokrasiyi istememişlerdir. Neden bu insanlar ipe un sermiştir, galiba onları yıkamış kurutmuşlar. Menderes eşi Berrin Hanım’ın yazdığı mektubun adresine Göreme Sokak olarak yazmıştır. Menderes rahatsız olur “Berrin o sağa değiştir, kötü şeyler çağrıştırıyor.”

Demirel demokrat bir adamdı. O zaman Milliyet gazetesinin karikatüristi onu karikatürlerinde gösterirdi öyle ya karikatür sabah sohbeti değil. Demirel hiç rahatsız olmaz Bedri’yi her gördüğünde “Nasılsın Bedri“ diye sorar, o da “hürmetler ederim efendim, siz nasılsınız” der. Türk siyaseti siyaset değil kavga siyaseti. Koca koca adamlar o kadar basit eleştiri konuları üzerinde nefes tüketirler ki  onların eleştirel kıvamsızlığı toplumu da eleştirel kıvamsızlığa iter. Köy kahvelerinde, evlerde, cemaat çıkışlarında insanlar futbol oynar gibi taraf olur, eleştiri yaparlar.

Bediüzzaman siyaset konuşmayı, sohbet-i siyasiye-i dünyeviyeyi yasaklamış ama kime anlatacaksın. “Boğazlar meselesinde yeter boşboğazlık ettin” demiş. İlkokullarda, orta okullarda öğrenciler bu kavgalarda taraftır. Galatarasay Lisesinde eskiden öğrenciler de birbirleri ile eskiciler-yeniciler diye çekişirlermiş. Bir siyasi, “Düşmanım da bana lazımdır, onunla kendime çeki düzen veririm” demiş. Hz. Peygamberin (asm) kemalinde Ebu Cehil’in tezadının tesiri yok mu? Bir veli şeytanını kusmuş gaipten bir ses “al onu içine koy sen bize onunla lazımsın” demiş. Hz. Musa’nın kemalinde Firavun’un hissesi yok mu desek yanlış anlaşılır ama bir rolü vardır. “fe-kûlâ lehu kavlen leyyinâ” ona Cenab-ı Allah nazik olmayı salık verir, firavuna bile.

Bediüzzaman eleştirinin rendeçleme olduğunu söyler yani bir mobilyayı rendeçleyerek yapmak gibi fazlalıkları eleştiri temizler. Eleştiri düzeyi toplumun düzeyini ortaya koyar. Eleştirel sefalet toplumun bütün kesimlerini bir hay huy meyvesiz bir atışmaya iter. Vay sen niye oraya gittin, vay sen niye ayva dedin, ayvayı yedin gibi. Bunun sonu yozlaşmadır. Annesiyle kavga eden babanın çocukları ta öbür odada kavga ederler. Oğlum niye kavga ediyorsunuz deyince ama baba siz de kavga ediyorsunuz demişler.