İhtilaf sebebi ve zalim hakim kim olduğunu öğrendim. Dün de o idi, bugün de o, muhtemelen yarın da o olacak. Bu denli kalıcı bir ifrit bu. Şerrinden kurtulmak etkin bir duyarlılık ve dayanışma gerektiriyor. Hakikat ehlinin müfritane irtibatı engel olabilir bu gaddar zalime. 

Şedit düşmana şedit mukavemet göstermeli mi ki etkisi bertaraf edilsin. Zihni dirilik kadar kalbi uyanıklık ikisi beraber olmalı ve bu beraberliğe erişenler birlikte hareket ettiğinde birliği bozan bu zalim esir edilir.

"Sebeb-i ihtilaf, hakim-i zalim olan cerbezedir. Fikri-i tenkit ve bedbinliği istinad eden cerbeze daima zalimdir."

Her kim ki cerbeze yapıyor ihtilafa sebebiyet veren bir zalimdir. Hele cezbeli cerbeze içindeyse ifsat ediyor, ihtilafı körüklüyor, fitneyi ateşliyordur. Zülüm kapılır açılır, kapat kapata bilirsen!

Bu denli şedit düşmanın tarifi nasıldır, şemaili nedir?

"Müteferrik büyük işlerde, yalnız kusurları görmek cerbezeliktir; aldanır ve aldatır. Cerbezenin şe'ni, bir seyyieyi sünbüllendirerek hasenata galip etmektir."

Cerbeze ifrat eden aklın kötü ahlakıdır, yanıltır. Yandaşlarını yanlışa sevk eder, yolun sonu; hüsran! Akıl düşünmek için, tartmak, değerlendirmek, ölçmek, biçmek içindir; ölçü bulunsun, dengeye erişilsin, mizana yerleşilsin içindir. Kime kiraya verilir ki akıl; o da götürsün cerbezeye üç kuruşa satsın!

Akıl, hakikatin emrinde bir asker olduğunda fitne kapıları kapanır fütuhat kapıları açılır. Nefsi dinleyen akıl; fitne körükleyen bir alet derekesine düşer.

Zaman zaman böylesi düşkünlüğe düştüğümüz vakidir. Nefis taşıyor olduğumuzun neticesi ve şeytana uymanın aldanışı; evet biz beşeriz. Hatayı fark ve kabul etmek ve de telafi yoluna gitmek; evet biz kuluz. 

Hakikati bulmak hikmet ehlinin işi. Hakkı fark etmek ve taraftar olmak; batılı batıl görmek ve mücadele etmek; hikmete ermişliğin şiarı.

Bu küçük bir grup içinde küçük bir hadisede için geçerli olduğu gibi dünya ölçeğinde büyük hadiselerde de geçerli.

Fitne olan yerde adalet olabilir mi? Hakikati adaletsiz düşünmek mümkün mü?

Cerbezeyi meslek haline getirenlere sözün söyleyeceği bir şey var mı? O meslekten ve meslek erbabından uzak durmak en akıllıca bir iş olmalı.

Konunun açılımını ve örneklendirerek açıklamasını öğrenmek isteyen Bediüzzaman'ın ilk eserlerinden Tuluat'a müracaat etmeli.