Peygamberimiz şöyle buyurmuştur:

“Kim Kur’ân’ı kendi görüşüne göre tefsir ederse, ateşte oturacağı yeri hazırlasın”

Diyelim ki, bir kitabı anlayarak okudunuz. Peki, sizin anladıklarınızla kitabı yazan şahsın kastettiği mânâlar birbiriyle örtüşüyor mu? Acaba onun kastettiği şeylerle, sizin anladığınız şeyler aynı mı?

Yazılanları yanlış anlamamız veya yazarın kastetmediği başka bir şeyi onun yazılarından çıkarmamız her zaman mümkündür. ‘Yanlış anlamak’ veya ‘yanlış anlaşılmak’, çoğu zaman insanlarla konuşurken de karşılaştığımız bir durumdur.

Bir kitabı okurken eğer bir takım önyargılarla okuyorsak veya kendi düşüncelerimize uygun fikirler arıyorsak, muhtemelen yazarın kastından farklı bir mânâyı okuduğumuz metinden çıkarabiliriz. Ama böyle değil de “Yazar ne anlatmak istiyor?” diyerek yazarı anlamak için okuyorsak yazarın kastettiği mânâları anlamamız mümkündür. Kastedilen mânâ ile kastedilmeyen mânâyı çıkarmak daha çok bizim kitaba yaklaşımımızla ilgili bir durumdur.

Yazarın anlattıkları ile bizim anladığımız şeylerin farklı olması, beşere ait kitaplar için fazlaca bir önem arz etmeyebilir, fakat okuduğumuz kitap bizim ve kâinatın yaratıcısı olan Allah’ın kitabı olunca iş değişir. Çünkü Kur’ân’ı Allah’ın murat ettiği, kastettiği şekilde anlamamak –Müslüman bir kimse için- dünya ve âhiret hayatı açısından tehlikeli bir durumu ortaya çıkarır.

Kur’ân’ı okurken asıl olan, ondan kendimizce bir şeyler çıkarmak değil, Allah’ın kastettiği mânâları bulmaya ve anlamaya çalışmak olmalıdır. Evet, bir takım mânâlar çıkarabiliriz, fakat bu çıkardığımız mânâları yüzeysel bir bakış açısıyla değil, kendi görüşümüzü Kur’ân’a onaylatmak için değil, “Allah, kitabında bize ne anlatmak istiyor? Âyetlerde anlattığı şeylerden kastı, muradı nedir?” tarzında bir bakış açısıyla Kur’ân’a yönelmekle olur.

Tefsir İlminin Kriterleri

Tefsir ilmi, “İnsan gücü ve Arap dilinin verdiği imkân nispetinde Allah’ın muradına delâlet etmesi bakımından Kur’ân metninin içerdiği mânâları ortaya koyan ilimdir. (Muhsin Demirci, Tefsir Usûlü ve Tarihi, s. 86, Zerkani, Menahilü’l-İrfan, c.2, s, 96) diye tarif edilir. Yani müfessir, Kur’ân’ı tefsir ederken kendi anlayışına göre değil, âyetlerde Allah’ın murat ettiği, kastettiği mânâyı anlamaya çalışacaktır. Yoksa gelişi güzel nasıl anlarsa, nasıl aklına gelirse öyle değil.

İmam-ı Rabbanî (rh), Mektubât’ında, “Her bidatçı ve sapık, fasit akidesini fasit zannı ile, Kur’ân’dan ve hadisten alır. Halbuki Kur’ân ve hadisten alınan her mânâ mefhumu, mûteber değildir” der. (Mektubat, Çile Yayınları, 1980, c, 1, s, 405, 193. Mektup) Yani çıkarılan mânâ Allah ve Resûlünün kastetmediği yanlış bir mânâ ise bu mana muteber değildir. İmam-ı İmam-ı Rabbanî’nin de dediği gibi tarih boyunca bütün sapık mezhepler kendi fikirlerini ispat için kendilerince Kur’ân’dan delil göstermişlerdir. Ehl-i sünnetin bu fırkalara itirazı, Kur’ân’dan çıkarılan mânâların yanlış ve murad-ı İlahîyi aksettirmeyecek şekilde olduğundandır.

İsabetli mânâ ile yanlış mânâyı diğer ifadeyle, murad-ı İlahîye uygun olan veya olmayan mânâları Kur’ân’dan nasıl çıkarırız veya anlarız?

Tefsir usûlü kitapları bu mevzu üzerinde hassasiyetle durmuşlar ve murad-ı İlahîyi anlamak için bazı kriterler belirlemişlerdir.

Tefsirde murad-ı İlahîyi anlamanın birinci yolu Kur’ân’ı Kur’ân’la tefsirdir. Bazı âyetlerin izahı başka âyetlerde vardır. Bu yönüyle Kur’ân’ı bir bütün olarak kavrayıp, bir âyetin diğerleriyle irtibatı araştırılmalıdır.

Murad-ı İlahîyi anlamanın ikinci yolu Peygamberimiz (asm)’ın sünneti ve hadisleridir. Kur’ân’ı indiren Allah’ın, Kur’ân’da kastettiği mânâları en iyi anlayan hiç şüphesiz Kur’ân vahyine muhatap olan Peygamberimiz (asm)’dır. Öyle ise Kur’ân’ı murad-ı İlahîye uygun anlamanın ikinci yolu Peygamberimiz (asm)’ın hadisleridir.

Üçüncü yol, sahabelerdir. Çünkü onlar Kur’ân’ın nüzûlüne şahit olmuşlar ve Kur’ân’ı en iyi anlayan Peygamberden (asm) öğrenmişlerdir.

Dördüncü yol ise Tabiîn ve Tebe-i Tabiîndir. (İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azim, Daru Taybe, 1999, c, 1, s, 7-10)

Selef-i salihin olarak zikredilen bu üç neslin faziletine dair, Peygamberimiz (asm) “İnsanların en hayırlısı benim asrımda olanlar (ashabım)dır. Sonra onların arkasından gelenler, sonra onların arkasından gelenlerdir” buyurmuştur.

İşte Kur’ân’ı bu usûle göre anlamaya çalışmak ve eğer bir takım mânâlar çıkaracaksak, bu usûle ve Arapçanın dil kurallarına göre çıkaracağımız mânânın doğru olabileceğini söyleyebiliriz.

Kur’ân’ı Kendi Reyine Göre Tefsir

Herhangi bir şahıs, buraya kadar saydığımız ölçüleri kaale almayabilir ve “Ben dilediğim gibi okur ve anlarım” diyebilir. Buna bizim diyeceğimiz bir şey yok. Herkes düşüncesinde hürdür. Yalnız neticede maruz kalınacak vebale de razı olmak gerekir. Çünkü Kur’ân’dan çıkaracağımız yanlış bir mânâ, Allah’ın söylemediğini Allah’a nispet olacaktır ki, bu Allah’a iftira mânâsına gelir. Bu tür insanlar Allah’ın “Allah'a karşı yalan uydurandan veya âyetlerini yalanlayandan daha zalim kim olabilir? Şüphe yok ki, zalimler felâha ermezler.” (En’am, 21) tehdidine maruz kalırlar. Peygamberimiz (asm) da bu hususta “Kim kendi görüşüne göre Kur’ân’ı tefsir ederse, o, ateşte oturacağı yeri hazırlasın”( Tirmizî, Tefsîr, 1, Hn, 2950, 2951), “Kim Allah’ın kitabı hakkında kendi görüşüne göre konuşursa isabet etse de hata etmiştir.”( Tirmizî, Tefsîr, 1, Hn, 2952; Ebû Dâvûd, İlm, 5, Hn, 3652) buyurmuş ve Kur’ân’a gelişi güzel mânâ verenleri korkutmuştur. Bu yüzden âlimlerce usûlsüz bir şekilde Kur’ân’a mânâ vermek –tefsir etmek- haram kabul edilmiştir. ( Bedrüddin Zerkeşî, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Mektebetü’l-Asrıyye, Beyrut, 2009, C. II, s. 105; Muhammed Ali es-Sâbûnî, Muhtasar Tefsiri İbn Kesir, Dârü’l-Kur’ân’ü’l-Kerim. 1393. Beyrut, C. I, s.12.

“Benim ve Ashabımın Yolunda Olanlar”

Peygamberimiz (s.a.v) şöyle buyurmuştur: İsrailoğullarının başına ne geldi ise, hepsi karış karış Ümmetimin de başına gelecek. Hatta onlardan biri alenî olarak annesiyle zina etse ümmetimden de bunu yapan olacak. İsrailoğulları 72 millete ayrıldı. Ümmetim ise 73 millete (fırkaya) ayrılacak. Onlardan bir millet (cemaat) hariç hepsi cehennemliktir.” “Ey Allah’ın Resûlü, o (kurtulacak olan fırka) hangisidir?” diye sordular. O da “Benim ve ashâbımın yolunda olanlar ” buyurdu. (Tirmizî, Ebu Davud, Taberani)

Hadiste belirtilen “Benim ve ashabımın yolunda olanlar” ehl-i sünnet dediğimiz fırkadır. Günümüzde ve tarihte Ümmet-i Muhammed’in ekseriyetini oluşturan ehl-i sünnet camiası, Kur’ân’ı yukarda saydığımız ölçülere göre anlamış, itikad ve ibadetlerde bu usulü uygulamıştır. Onlara muhalefet eden ve bid’at fırkası olarak nitelendirilen grupların hemen hemen hepsi yukarda zikredilen usule daima muhalefet etmişler, Kur’ân’ı muradı ilahiyi anlayarak tefsir etmekten ziyade, kendi nefsanî anlayışları yönünde tefsir edegelmişlerdir. Onlar ya sarih ayetleri tevil etme cihetine gitmişler, ya hadisleri inkâr etmişler, ya da ehlisünnet âlimlerini Kur’ân’ı anlamamakla itham etmişlerdir.

İki Tâifeye Dikkat!

Ehl-i Sünnet âlimlerini Kur’ân’ı anlamamakla itham edenler hakkında Üstad Bedîüzzaman şöyle der: “Kur'ân-ı Hakîm’in esrarı bilinmiyor; müfessirler hakîkatini anlamamışlar” diye beyan olunan fikrin iki yüzü var. Ve onu diyen, iki taifedir.

Birincisi: Ehl-i hak ve ehl-i tetkiktir. Derler ki: “Kur'ân bitmez ve tükenmez bir hazinedir. Her asır, nusûs ve muhkemâtını teslim ve kabul ile beraber, tetimmat kabîlinden, hakaik-i hafiyesinden dahi hissesini alır, başkasının gizli kalmış hissesine ilişmez.”

Evet, zaman geçtikçe Kur'ân-ı Hakîm’in daha ziyade hakaiki inkişaf eder demektir. Yoksa-hâşâ ve kellâ-Selef-i Sâlihîn’in beyan ettikleri hakaik-i zâhiriye-i Kur'âniye’ye şüphe getirmek değil. Çünkü onlara iman lâzımdır. Onlar nasstır, kat'îdir, esastırlar, temeldirler. (وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ) “Bu (Kur'an) apaçık bir Arapçadır.” (Nahl, 103) fermanıyla, mânâsı vâzıh olduğunu bildirir. Baştanbaşa hitab-ı İlâhî o mânâlar üzerine döner, takviye eder, bedâhet derecesine getirir. O mensus mânâları kabul etmemekten -hâşâ sümme hâşâ- Cenâb-ı Hakk’ı tekzip ve Hazret-i Risâlet’in fehmini tezyif etmek çıkar.

Demek, maânî-i mensûsa, müteselsilen menba-ı Risâletten alınmıştır. Hattâ İbni Cerîr-i Taberî, bütün maânî-i Kur'ân'ı, muan'an senetle müteselsilen menba-ı Risâlete îsal etmiş ve o tarzda, mühim ve büyük tefsirini yazmış.

İkinci tâife: Ya akılsız bir dosttur, kaş yapayım derken göz çıkarıyor veya şeytan akıllı bir düşmandır ki, ahkâm-ı İslâmiye ve hakaik-i imaniyeye karşı gelmek istiyor. Kur'ân-ı Hakîm’in -senin tabirinle- birer Polat Kalesi hükmünde olan surlu sûreleri içinde yol bulmak istiyor. Böyleler -hâşâ- hakaik-i imaniye ve Kur'âniye’ye şüphe îras etmek için bu nevi sözleri işâa ediyorlar. (29. Mektup, Birinci Nükte)